Stupor lectoris: hij die de lezer versteld doet staan

Keizer Frederik II – Ben J.P. Crul – Uitgeverij Omniboek – 328 blz.

Keizer Frederik II van Hohenstaufen (1194 – 1250) kreeg nog tijdens zijn leven van zijn tijdgenoten de bijnaam ‘stupor mundi’, hij die de wereld met verbazing slaat. Hij was ongetwijfeld een van de meest markante heersers van de middeleeuwen. Hij was zeer onconventioneel zowel op het vlak van regeren, zijn omgang met de paus als op het domein van wat we nu als wetenschap omschrijven. Over de man verschenen reeds enkele biografieën in het Nederlands. Nu is een werk uitgebracht waar de focus vooral ligt op de wetenschappelijke aanpak van het boek dat de vorst op het einde van zijn leven zelf schreef: De arte venandi cum avibus (Over de kunst van het jagen met vogels), kortweg De arte. De vertaling van (een gedeelte van) het boek is meteen een primeur voor het Nederlandse taalgebied.

Auteur Ben J.P. Crul is een voormalige anesthesioloog en hoogleraar pijnbestrijding. Na zijn emeritaat heeft hij de tijd gevonden om zich te verdiepen in het leven van deze keizer en een boek te schrijven. In het eerste deel geeft hij in een twintigtal bladzijden een globaal overzicht van het leven van de keizer. Dat leven begint niet onder een gelukkig gesternte. Zowel zijn vader Hendrik VI, Rooms keizer en koning van Sicilië, als zijn moeder Constance sterven als hij nog zeer klein is. Paus Innocentius III wordt zijn voogd. Maar dit weerhoudt Frederik er niet van om in hoge mate het conflict op te zoeken met de pausen. ‘In de traditie met zijn voorgangers wil Frederik het keizerschap invullen op de wijze van de laatantieke Romeinse christelijke keizers. Die hadden ook de ultieme zeggenschap over de kerk.’ Op politiek vlak zal hij in Duitsland veel van zijn macht delegeren. In Zuid-Italië daarentegen zet Frederik een strak georganiseerd bestuursapparaat op, met een strenge scheiding tussen kerk en staat, een rationale wetgeving en een voor iedere burger toegankelijke onafhankelijke rechtspraak. De keizer toont een zekere onbevangenheid ten aanzien van andere geloofsovertuigingen. Hij bekijkt open en kritisch wat anderen hem te bieden hebben, los van de geloofsovertuiging. Aan zijn hof zijn talrijke Arabische en joodse geleerden actief. Hij houdt er een Arabisch geïnspireerde levensstijl op na inclusief een harem. Maar daarnaast heeft hij een grote zucht naar het vergaren van kennis, het weten en vooral het begrijpen van de hem omringende werkelijkheid. Op dat vlak is Frederik II vernieuwend. Dit komt volop tot uiting in zijn werk De arte. Om deze vernieuwing beter te begrijpen last Crul nog een hoofdstuk in over de ontwikkeling van de wetenschap in West-Europa na de val van het West-Romeinse Rijk tot en met de tijd van Frederik II.

Het eigenlijke 6-delige werk De arte is geschreven in het Latijn en kan met zekerheid aan de vorst worden toegeschreven. In het werk toont de keizer zich een gedreven en bevlogen auteur die zich in een heldere, laagdrempelige en compacte stijl tot mede-valkeniers richt. Liefst dertig jaar heeft hij gewacht met dit boek, schrijft hij zelf, tot het moment dat hij zijn eigen kennis voldoende achtte. Maar hij deed ook beroep op de expertise van andere deskundigen. Hij stelt de eigen ervaring boven de autoriteit van een traditie of dogma. Hiermee breekt hij radicaal met de teleologie van Aristoteles die gold als dé autoriteit in de middeleeuwen. In zijn Historia animalium pakt Aristoteles uit met soms verrassend nauwkeurige anatomische beschrijvingen, maar zijn observaties zijn ondergeschikt aan het doel van het object (dier) in een groter verband. Een waarneming die niet past bij dit doel is een foute waarneming.

De arte bestaat naast een proloog uit twee grote delen. In het eerste deel (boek I) wordt de toenmalige kennis van de ornithologie weergegeven waaraan keizer Frederik een aantal nieuwe inzichten heeft toegevoegd. De leefwijze en anatomie van roofvogels en dat van hun prooien komen aan bod. Deel II (boeken II tot VI) behandelt vervolgens de praktijk van de valkerij die wordt gekenmerkt door een groot respect en bewondering ook al klinkt de behandeling van de dieren soms wreed en afschuwwekkend naar onze hedendaagse normen. De roofvogels worden zelfs getraind om grote vogels zoals kraanvogels en reigers aan te vallen, iets wat ze in wilde staat niet doen.

Ben J.P. Crul heeft zich voor zijn Nederlandse vertaling gericht naar de bestaande Latijns-Italiaanse vertaling waarbij hij, indien nodig, ook de Engelse, Franse en Duitse vertalingen heeft geraadpleegd. Het boek bevat geen volledige vertaling. Het aantal woorden is tot ongeveer een kwart gereduceerd. Naast een aantal letterlijke passages (aangegeven door een ander lettertype en met inspringingen) staan er ook delen van de tekst weergegeven als samenvatting. Daarnaast zijn er ook becommentarieerde samenvattingen (eveneens met een eigen lettertype). De auteur heeft zich bij zijn vertaling laten bijstaan door specialisten op het vlak van fysiologie, Latijn en valkerij. Verder vinden we in midden van het boek nog een katern met kleurenafbeeldingen terug en achterin een noten- en literatuurlijst alsook een register.

Wie het boek De arte leest zal direct begrijpen waar Ben J.P. Crul zijn enthousiasme haalt. De teksten doen ongemeen modern aan, zeker als je ze vergelijkt met andere teksten uit die tijd. Maar als je het boek leest, dan krijg je ook meteen waardering voor de kunst van de valkerij die echt een specialisme op zichzelf is. Wie vertrouwd is met middeleeuwse geschiedenis weet dat de valkenjacht hét tijdverdrijf bij uitstek was van de adel. Het is dan ook interessant uit eerste bron te vernemen hoe het africhten van roofvogels in zijn werk ging. In ieder geval een vak apart!

Kris Muylle

Andere recensies

Vrouwen rondom Johan de Witt – Samenstelling: Ineke Huysman en Roosje Peeters – Uitgevrij Catullus – 344 blz. Robert Fruin, Gerhard Willem Kernkamp (alleen deel 1) en Nicolas Japikse publiceerden van 1906 tot 1919 een zesdelige bronneneditie: Brieven aan en Brieven van Johan de...
Lees verder Categorie: Boek van de week, Geschiedenis, Non-fictie
| Reageer!
Kom binnen! Theater lezen over thuis – Ineke Kraijo en Marlies Verhelst – Illustraties: Marja Meijer – Gottmer – 120 blz. Wat een verrassende serie die door uitgeverij Gottmer uitgegeven wordt. Ik had er eerlijk gezegd nog nooit één ingekeken, omdat ik geen recensies...
Lees verder Categorie: Kinderboeken
| Reageer!
Op de vriendschap – Milla Shan – Vertaling: Siska Goeminne – Illustraties: Frank Daenen – De Eenhoorn – 32 blz. Een vriendje hebben is voor de meeste kinderen belangrijk. In dit prachtige prentenboek wordt op een speelse manier verteld en getekend over het ontstaan...
Lees verder Categorie: Prentenboek
| Reageer!