Aangenaam getroffen door de helderheid van dit boek
De Turken komen eraan! – Joost Lagendijk en Nevin Sungur – Bert Bakker – 160 blz.
Bij het lezen van De Turken komen eraan! van Joost Lagendijk en Nevin Sungur werd ik aangenaam getroffen door de helderheid van het boek. Het is heerlijk om de wereld gepresenteerd te krijgen in netjes geordende brokstukken op zo’n manier dat je hem ook nog begrijpt.
‘Er is nog nooit een EU-kandidaat geweest waarover zoveel negatieve verhalen bestaan als over Turkije,’ schrijven de auteurs. Ze stellen zich tot taak om de lezer te informeren over de heikele zaken en vooroordelen die in de weg staan van Turkije’s volledige lidmaatschap van de Europese club. Het echtpaar heeft de benodigde kennis in huis: Lagendijk was jaren voorzitter van de Turkije-delegatie van het Europese Parlement en werkte daarna bij de denktank Istanbul Policy Centre, en Sungur heeft als journaliste verslag gedaan van vele pijnlijke momenten in de recente geschiedenis van haar land.
Lagendijks stem heeft de overhand in het boek, aangezien hij de Nederlandse tekst heeft geschreven, maar ook omdat hij nou eenmaal een politicus in hart en nieren is, ook al heeft het Europarlement vaarwel gezegd om in Turkije te gaan wonen. Zodoende is dit geen boek dat objectief wil zijn, zoals een journalist het zou schrijven. In goede ‘gidsstaat’-traditie hebben de auteurs een duidelijk geformuleerde missie. ‘Bij een beter begrip is het soms nodig om bepaalde besluiten of ontwikkelingen te bekritiseren en de Turken op te roepen het over een andere boeg te gooien. We hopen dat de lezer van dit boek daartoe na lezing bereid en in staat is,’ staat in het boek. Er hoeft geen misverstand te bestaan over de reden waarom: de bokkende partijen aan beide kanten dienen ervan overtuigd te worden dat het in ieders belang is dat Turkije lid wordt van de EU.
Die zelfopgelegde missie doet niet af aan de waarde van het boek als introductie tot Turkije. De auteurs schuwen gevoelige onderwerpen niet, zoals de Armeense ‘Grote Catastrofe’ van 1915, de verering van Atatürk, of de Koerdische kwestie. Ze maken zelfs de manier waarop de Turken de islam beleven –of niet- bevatbaar. Korte historische overzichten en beschrijvingen van de huidige situatie, gezien uit Turks en Europees perspectief, worden afgewisseld door persoonlijke anekdotes. Daarvan hadden er overigens best wat meer mogen zijn. Die kaders geven diepte en hier en daar Sungurs afwijkende visie van die van haar man.
De zaken simpel voorstellen maakt ze makkelijker om te begrijpen, maar helaas is de werkelijkheid niet altijd zo plooibaar. Zo schilderen de auteurs de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) af als degenen die eindelijk gebroken hebben met het onaangename verleden en de democratie hebben ingevoerd, zij het nog steeds niet volledig. Herhaaldelijk stellen ze dat een ‘kemalistische elite’ de scepter voerde (of beter de roede) tot de AKP aan de macht kwam, zelfs al hebben de volgelingen van de oprichter van de republiek, Mustafa Kemal Atatürk, na 1946 nog nauwelijks politieke macht gehad.
Zonder meer hebben die verguisde kemalisten veel gebreken en delen ze de verantwoordelijkheid voor veel wat misgegaan is in Turkije, maar voor Lagendijk en Sungur kunnen ze niets goed doen. Zozeer dat bijvoorbeeld de afschaffing van de doodstraf toegeschreven wordt aan de AKP, terwijl die eer toekomt aan de kemalistische premier Bülent Ecevit, maanden voor de AKP de verkiezingen van november 2002 won, waardoor ze aan de macht kwamen. En het was een kemalistische partij die in 1991 voor het eerst de Koerdische nationalisten op hun kieslijst zette om de democratie voort te helpen, maar de auteurs spreken hier liever van een ‘sociaaldemocratische’ partij (wat het eveneens was). De AKP krijgt terecht veel lof voor de economische ‘boom’ na 2000. Maar het was de regering van diezelfde oude kemalist, Ecevit, die daar in de voorafgaande jaren de fundering voor legde, na decennia van intens corrupte, hoofdzakelijk moslimconservatieve (of centrumrechts, zoals de auteurs het noemen) regeringen. En AKP’s president Gül wordt het eerste niet-kemalistisch staatshoofd genoemd, terwijl voor de meeste anderen Turgut Özal die titel verdient.
Ironisch genoeg is de AKP zelf een product van de ‘kemalistische’ onderdrukking. Als de twee voorafgaande, radicaal pro-islamitische partijen niet verboden waren geweest, had de AKP nooit bestaan en had de huidige premier, Tayyip Erdogan, wellicht nooit zijn harde, antidemocratische, antiwesterse lijn opgegeven. Turkije zou een ander land geweest zijn vandaag. De AKP is een kind van Anatolië, net als de kemalisten en alle conservatieve partijen die ervoor bestonden. Allemaal hebben ze, nadat ze eenmaal verkozen waren, de door hun kiezers zo verlangde democratie op een laag pitje gezet. De belangrijkste reden dat de AKP in dat opzicht niet verschilt van zijn voorgangers is mijns inziens niet, zoals de auteurs beweren, de koude wind die recentelijk uit Europa waait. Het is omdat echte democratie transparantie vereist. En dat is een bedreiging voor de zoete, absolute macht die Erdogan en de zijnen nu genieten. Ze hebben een meerderheid in het parlement. Als ze echt volledige democratie wilden invoeren, zou niemand ze een strobreed in de weg kunnen leggen. De auteurs zijn hier en daar kritisch over de AKP, maar gunnen de partij meestal het voordeel van de twijfel.
Het zijn wat mij betreft een paar minpunten van een verder uitstekend boek. Zoals de auteurs erkennen aan het einde, blijven er vragen onbeantwoord en nieuwe komen op. Dat is onvermijdelijk. Maar dit vlot geschreven boek voorziet de lezer alvast van voldoende kennis en een keur aan argumenten om mee te kunnen praten in de voortdurende discussie rond Turkije en Europa. En dat is zeker in ieders belang.
Jessica Lutz is schrijver. Ze leeft sinds meer dan twintig jaar in Istanbul en heeft van daar uit als correspondent verslag gedaan over Turkije en omliggende landen voor Nederlandse, Belgische en Amerikaanse media. Ze is de auteur van De gouden appel, een journalistiek portret van het moderne Turkije (De Geus 2002) en Gezichten van Istanbul, een aantal portretten van de stad en zijn opmerkelijke bewoners (Conserve 2009). Haar nieuwste roman Mijn lammetje mijn verschijnt in het voorjaar van 2014.
