Antihelden

De jonge helden van de Sovjet-Unie – Alex Halbertstadt – vertaling: Leen Van Den Broucke en Getske de Haan – Uitgeverij Pluim – 379 blz.

Een ingrijpende gebeurtenis voor een jongetje van negen jaar: vertrekken uit je vaderland en emigreren naar de Verenigde Staten. Het overkwam Alex Halberstadt (1970), samen met zijn moeder en haar ouders. Ze zijn van Joodse afkomst en hebben geen prettig leven in Rusland, waar het communisme een antisemitisch karakter heeft. Zijn vader die niet Joods is blijft in Rusland achter: dubbele frustratie!

In de proloog vertelt de auteur over het leven in zijn nieuwe vaderland, specifiek over New York. Alex doet geweldig zijn best Amerikaan te worden en de nieuwe taal te beheersen. Op school heeft hij het moeilijk. Ten eerste zijn naam Tsjernopyski: hij wordt Piskie of kortweg Pis genoemd en later krijgt hij de bijnaam Big Red, naar een bekend kauwgommerk.

Uiteindelijk heeft hij, met officiële toestemming, de naam van zijn moeder aangenomen, Halberstadt. Misschien nog moeilijker werd het doordat hij openlijk uitkomt voor zijn homoseksualiteit. Hij weigert die te verbergen. In de prachtige beschrijvingen van die tijd krioelt het van ingehouden emoties.

In 2004 komt de kentering. Zijn vader, met wie hij nog zelden contact heeft, belt hem op. Van een neef heeft zijn vader gehoord dat zíjn vader, de grootvader van Alex, Vasili, nog in leven is. Alex “flapte eruit” dat hij zijn grootvader wel wil ontmoeten. Zijn vader zei daarop: “Dan moet je hem maar opzoeken.” Hij voegt de daad bij het woord. Volgens de achterkant van een oude foto zou hij in Vinnitsa (Vinnytsia) in Oekraïne wonen. Hij belt de telefooncentrale aldaar en krijgt een adres en telefoonnummer. Hij belt hem op. Een verwarde stem zegt: “Ik heb geen kleinzoon”, maar zijn stiefgrootmoeder (tweede vrouw van Vasili) komt tussenbeide: “Dit is Sonja, zijn vrouw … We hebben een foto van jou. Als je langskomt, weet hij het vast weer”.

Hij gaat. Tijdens de gesprekken van Alex met Vasili merkt de laatste op dat het bijna op een verhoor gaat lijken. Toch vertelt hij zijn kleinzoon schokkende zaken. De auteur laat daarbij blijken dat ondanks de schijnbare openhartigheid, hij veronderstelt dat Vasili niet alles opbiecht. Op een gegeven moment houdt hij dan ook op verder te vertellen. Uit het gesprek is met zekerheid gebleken dat Vasili in 1935, met volle overtuiging, in het hoofdkwartier van de geheime dienst en de gevangenis van Lubjanka werkte. In 1941 werd hij onderdeel van het beveiligingsteam van Stalin. Halberstadt concludeert dat hij hoog in de hiërarchie moet hebben gestaan, omdat hij een persoonlijk verzoek doet aan Beria. Vasili ontkent zijn afschuwelijke daden niet, maar neemt toch ook de rol van slachtoffer aan.

De auteur vervolgt zijn reis naar Litouwen, naar de grootouders van moeders kant. Hier komen de gruwelen die Seymon en Raisa als joden tijdens de meedogenloze vervolgingen hebben beleefd. Over de periode na de oorlog vermeldt de auteur o.a. het ontslag van Seymon aan de universiteit, dat gelukkig met een proces, na de dood van Stalin, wordt teruggedraaid. Het ontslag was gebaseerd op een complottheorie van Stalin. De lezer leert deze grootvader kennen als een ruimdenkend mens, die geen moeite heeft met de seksuele geaardheid van zijn kleinzoon.

In deel drie van het boek kijkt Alex terug op zijn jeugd in de Sovjet Unie. We ontdekken waar de titel van het boek vandaan komt: een leerboek dat Alex vroeger heeft moeten lezen en dat vol staat met communistische doctrines. Ook hier is Halberstadt eerlijk in die zaken die uiteindelijk hebben geleid tot het vertrek van de familie naar de VS. Hun enerverende emigratiereis met de tussenstop in Wenen, doet hij uitgebreid uit de doeken. Hij schrijft heel eerlijk over de trauma’s die hem ook toen al plaagden. De overgang naar de epiloog is niet plotseling, maar vloeit voort uit het voorgaande. Hij onderneemt samen met zijn vader een reis naar het zuiden om te vissen. Natuurlijk hoopt Alex dat de trip zal bijdragen tot een betere verstandhouding. Helaas: “Plotseling werd mij pijnlijk duidelijk dat hij me de antwoorden waar ik voor was gekomen niet zou of niet kon geven, en dat er geen rekenschap afgelegd zou worden van de trauma’s die hij had overgeërfd, veroorzaakt en doorstaan.”

Trauma’s lopen als een rode draad door het boek. Halberstadt nam kennis van een wetenschappelijke studie over trauma’s bij muizen, waaruit bleek dat die weliswaar de genen onaangetast laten, maar er wel deel van gaan uitmaken. Zodoende worden de trauma’s aan nakomelingen doorgegeven. Het is door deze aanname dat Alex zijn familie en zichzelf op een andere manier gaat beschouwen.

Halberstadt betoogt, soms letterlijk en soms tussen de regels in, dat niet familieverhoudingen de personages hebben gevormd maar veelal de geschiedenis, het tijdsgewricht waarin zij leefden en wat zij hebben meegemaakt. De werkwijze die hij daarbij gebruikt is zowel bijzonder als effectief te noemen. Hij neemt afstand. Het lijkt wel of hij niet zichzelf en familieleden beschrijft, maar fictieve personen die door hem als schrijver gecreëerd zijn. Dat heeft ook gevolgen voor het genre. Zijn getuigenissen zijn niet in een hokje te plaatsen. Halberstadt laat allerlei zaken zien in historische non-fictie, maar evengoed maakt hij ons deelgenoot van de wederwaardigheden van zijn familie (familiegeschiedenis). En alsof dat nog niet genoeg is, geeft hij een diepere blik op de binnenkant van zichzelf als ik-figuur. (autobiografie). Herinneringen, memoires die niet ontbloot zijn van emotie en zelfs af en toe tot een glimlach leiden, hoe ernstig ook de realiteit is.

Het is deze combinatie die het boek een uniek geschrift maakt, dat ook nog eens prettig leest. De stijlfiguren zijn passend en ingetogen en hebben geen enkel effectbejag. Daarnaast geeft de auteur door – soms intieme – afbeeldingen aan de lezer de mogelijkheid zich een beeld bij de tekst te vormen. Knap is zijn prestatie ook door het ontbreken van vooringenomenheid. Halberstadt (ver)oordeelt niet. De lezer mag zelf een oordeel vellen. De auteur verenigt de beschrijving van de cultuur over een woelige periode met eigen geschiedenis en die van zijn familie. Dat maakt het boek informatief, schokkend, emotioneel en soms zelfs grappig.

Kees de Kievid