Bankrover beroofde banken, omdat de banken ons beroven

De spiegelwereld van Willie Sutton – J.R.Moehringer – Vertaling: Anneke Bok & Nan Lenders – De Geus – 467 blz.

‘Sutton had een hartgrondige hekel aan banken en bankiers, omdat ze de gewone man bestelen’ staat er op de cover van De spiegelwereld van Willie Sutton vermeld. Dit lijkt wel een rechtvaardiging voor Sutton om banken te beroven. Natuurlijk zit er een kern van waarheid in de opmerking van Sutton – of hij die echt gemaakt heeft of niet weet ik niet – want banken en bankiers zijn vooral de laatste jaren bekend geworden om de verkoop van ondeugdelijke derivaten en de exorbitante bonussen die hun medewerkers opstrijken. Ook het dedain waarmee ze neerkijken op hun ‘klanten’ is inmiddels bekend. Over de hele wereld worden banken overeind gehouden met overheidsgeld. Belastinggeld dat grotendeels wordt opgebracht door ‘de gewone man’. Dat geldt vooral in Amerika waar de superrijken verwend worden met een zeer lage belastingen.

De spiegelwereld van Willie Sutton is niet alleen een boek over een bankrover, het is ook een aanklacht tegen sociale ongelijkheid en rechteloosheid in het Amerika aan het begin van de twintigste eeuw.
Het boek begint met de vrijlating van Willie Sutton op kerstavond 1969. Hij wordt nota bene vrijgelaten door gouverneur Rockefeller, een lid van de familie die hij zo haat. Zijn advocate heeft geregeld dat er één verslaggever met hem zal praten voor een reportage in de krant. Willie heeft een hekel aan verslaggevers en kan de naam van de verslaggever en de krant waarvoor hij werkt ook niet onthouden. Hij tekent op de plattegrond van New York een route waarop plekken staan die belangrijk zijn geweest in zijn ‘carrière’. Hij wil langs al die plekken gaan in chronologische volgorde. De verslaggever die zijn kerstdag in het water ziet vallen heeft er weinig trek in, maar Willie eist het. Het is alles of niets. Samen met een fotograaf die hen rondrijdt beginnen ze aan de rit door New York.

Tijdens de rondreis vraagt de verslaggever van alles, maar Willie Sutton zegt eigenlijk weinig. De cursief afgedrukte dialogen tussen Willie, de verslaggever en de fotograaf, worden afgewisseld met stukken uit het leven van Willie Sutton, die Moehringer heeft geschreven met de feiten die er over de bankrover bekend zijn. Wij, de lezers, komen veel meer te weten dan de verslaggever destijds. We duiken in Suttons jeugd waarin zijn oudere broers hem het leven zuur maken. We leren het New York van het begin van de twintigste eeuw kennen. In Noord-Brooklyn waar Willie Sutton zijn jeugd doorbracht, waren de wegen nog onverhard in die tijd. Als het regende veranderden de straten in modderpoelen en in de zomer werden ze dorre zandvlaktes. Het verstuiven van het zand werd tegengegaan doordat de gemeente er olie op sprenkelde. Vertier was er niet, de kinderen speelden, en ja eigenlijk iedereen leefde op straat.

Het was ook de tijd – en wat dat betreft is er nog niet veel veranderd – dat er telkens een crisis was, toen meestal een depressie genoemd, waarvan de onderklasse, waar Willie deel van uitmaakte de dupe was. Grote werkloosheid en geen kans op een baan. Niet zo verwonderlijk dat mensen vervielen tot criminaliteit in een tijd dat er amper sociale voorzieningen waren. Ook toen waren er de puissant rijken, zoals John D.Rockefeller die wel een miljoen of tien kon missen, zonder dat hij er iets van merkte. In 1901 werden zijn bezittingen geschat op 900 miljoen dollar. Hij werd door Willie en zijn kornuiten dan ook gehaat.

Het toeval wilde dat Sutton een dochter van de rijke werfeigenaar Endner ontmoette; Bess. Zij wordt de femme fatale in zijn leven. Omdat vader Endner, nota bene een kennis van Rockefeller, niets ziet in een relatie tussen zijn dochter en Sutton, bedenkt Bess een stunt om haar pa onder druk te zetten. Bess, Willie en zijn vriend Happy breken in in het kantoor van Endners scheepswerf, halen de kluis leeg en slaan op de vlucht. Bess en Willie willen ergens trouwen, maar voordat het zover komt, worden ze gearresteerd en volgt er een proces. Vanaf die tijd heeft Willie Sutton een strafblad en wordt werk vinden nog moeilijker. Hij wordt als het ware de criminaliteit in gezogen. Zelfs zijn eigen ouders willen hem zijn misstap niet vergeven.

Moehringer schrijft in het begin in betrekkelijk korte zinnen, een soort staccato stijl, die hij soms gelukkig afwisselt met wat langere zinnen. Later worden de zinnen allemaal langer en de stijl wat soepeler. De schrijver kan zich goed verplaatsen in een tijd die ver van hem af staat en neemt je mee naar een New York zoals het zelden beschreven is. Eigenlijk zijn het twee New Yorken. Namelijk dat van het begin van de twintigste eeuw en dat ten tijde van de regering Nixon, toen New York in niets meer leek op dat van Suttons jeugd. Moehringer moet ontzettend veel onderzoek hebben verricht om alle feiten op een rij te krijgen.
De Amerikaanse titel is gewoon Sutton en het is een beetje raadselachtig waarom de vertaling De spiegelwereld van Willie Sutton is geworden.

Op de achterflap wordt het boek een schelmenroman genoemd. Het is een vaardig geschreven verhaal dat je talloze facetten van de Amerikaanse samenleving laat zien en natuurlijk een inkijk in het leven van Willie Sutton, die nooit een bankrover was geworden als de rijkdom van Amerika eerlijker zou zijn verdeeld. Maar ja, het land is groot geworden door het kapitalistische systeem. Van krullenjongen tot oliemagnaat, het is daar mogelijk. Alleen de uitwassen zijn bekend; een ongekend hoog criminaliteitscijfer. Is een systeem waarin miljoenen creperen en enkele duizenden in grote weelde leven niet pervers? De spiegelwereld van Willie Sutton is een meeslepend boek. Een verhaal waarin je je helemaal kunt onderdompelen, zodat je even de crisis, waar we ook nu weer in verkeren, voor enkele uren kunt vergeten.

Pieter Feller