Boekhandelaar met pensioen

Omstandigheden – Koos van Zomeren – De Arbeiderspers – 256 blz.

Koos van Zomeren (1946): bijna iedereen die hem kent als schrijver houdt wel van hem. Zijn jarenlange columns in NRC/Handelsblad over honden, vogels en bergen gaven hem bijna een cultstatus, en ook zijn (linkse) verleden als verslaggever bij het Vrije Volk en de Nieuwe Revue droeg zeker aan die status bij. En nu is hij 74, en al die jaren heeft hij doorgeschreven. Dichtbundel na dichtbundel, thriller na thriller, roman na roman. Meer dan zestig boeken op zijn naam, maar een grote literaire prijs was hem nooit gegund. Ik was hem wat uit het oog verloren, je kunt niet al je favorieten blijvend volgen. Maar nu is er Omstandigheden, en ik was nieuwsgierig hoe hij zich in al die jaren als schrijver had ontwikkeld; wat je schrijft als je de zeventig ruim gepasseerd bent.

Ronald Walraven heet Van Zomeren’s alter ego in deze autobiografisch ogende roman, voormalig boekhandelaar en al een poosje met pensioen. Een van die – steeds zeldzamer wordende – boekhandelaren die ook zelf las, en nog steeds leest. Zo’n twee à drie boeken per week, tegenwoordig meestal uit de openbare bibliotheek, en meestal non-fictie (“Ik hou van oorlog”). Maar in het fictie-aanbod vindt hij steeds minder van zijn gading:

“Romans lees ik met een gestaag toegenomen wantrouwen, en ik heb zo onderhand echt een afkeer gekregen van wat ik trauma-lectuur pleeg te noemen – boeken waarin, min of meer volgens de wetten van de moderne natuurkunde, gevolgen voorafgaan aan de oorzaak. Je hebt dan een schrijver die van meet af aan weet waar het heen gaat en zelf krijg je ook al gauw je vermoedens, maar pas in het voorlaatste hoofdstuk, eindelijk: daar valt de baby van de commode, daar verdwijnt de broer in een gletsjerspleet, daar gaat de hand van de priester naar het kruis van het koorknaapje.”

Walraven gelooft er niet in, hij wordt niet graag aan het lijntje gehouden, ze moeten hem niet voor dom verslijten. Hij heeft, zegt hij, een hekel aan die manier van vertellen, maar hij heeft vooral een hekel aan die manier van denken. Blikseminslag bestaat, maar er bestaat ook zoiets als erosie en dat boeit hem oneindig veel meer.
In het eerste deel van Omstandigheden reist Ronald Walraven, via onder meer het Duitse Landsberg (‘de vesting waar Adolf Hitler ooit zijn onverbiddelijke bestseller geschreven heeft’) naar Oostenrijk, samen met zijn dochter Debbie. Zo lijkt het althans: hoe het, zoals later blijkt, werkelijk met Debbie zit geeft het boek een mooie literaire èn emotionele gelaagdheid.

Het tweede deel (‘Beste Leo’) is een 165 pagina’s-lange brief van Walraven aan zijn zoon die een bekende kunstschilder geworden is, maar met wie hij al jaren in onmin leeft. In die brief maakt Walraven de balans op van zijn leven; ben ik een goede vader geweest, een goede grootvader, een goede echtgenoot? Hoe ga ik om met de steeds talrijker wordende lichamelijke ongemakken en ongemakjes? Wat voor mensen waren mijn ouders, hoe hebben ze mij beïnvloed, en welke dingen in het leven zijn echt belangrijk?
In die overpeinzingen komt Van Zomeren soms tot prachtige formuleringen (‘Mijn moeder was zo’n planeet waarvan het bestaan wordt afgeleid uit de baan die andere planeten beschrijven’), en tot doorvoelde inzichten:

‘Bergen. Ik hou van het uitzicht dat ze me bieden. Ik hou van de zoogdieren en de vogels die ze onderhouden. Maar ik hou vooral van de inspanningen waartoe ze me aanzetten – de honger waarmee die gepaard gaan, de dorst, het zweet, de vermoeidheid, de momenten van totale gedachteloosheid, nu en dan afgewisseld door momenten van een bruisend geluksgevoel, een woeste levenswil.’

Maar even vaak kiest de schrijver voor al te makkelijke grapjes (‘Enrico Macaroni’); al te makkelijke bladvulling (vele pagina’s over de verschillende landkaarten die mee moeten op reis); en al te particuliere of tijdsgebonden notities (bijvoorbeeld een minutieuze opsomming van de berichten die Walraven wel en niet leest in de krant).
Met Omstandigheden zal Van Zomeren opnieuw geen grote literaire prijs winnen. Maar het boek geeft wel een geslaagd inzicht in de psychologie van een man die terugkijkt op zijn leven. Èn een inzicht in de rijke nadagen van een schrijverschap, dat er hoe dan ook mag zijn.

Hein-Anton van der Heijden