De neanderthaler, mijn broer

Wie vermoordde de neanderthaler? – Silvana Condemi en François Savatier – vertaling: Jo Honoré en Boudewijn Deckers – Uitgeverij EPO – 286 blz.

Op 4 augustus 1856 vonden arbeiders in een zijdal van de Duitse rivier de Düssel restanten van een voormalige mensensoort. Deze kreeg de naam neanderthaler, naar het dal waar de ontdekking gebeurde. De volgende decennia zouden nog verschillende andere vondsten volgen in Europa, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. Samen met de vooruitgang in het wetenschappelijk onderzoek, met name op het vlak van genetica, is onze kennis over de neanderthaler sterk toegenomen. Paleoantropologe Silvana Condemi en wetenschapsjournalist François Savatier bundelden deze informatie in het vlot leesbare boek Néandertal, mon frère, dat nu uitkwam in het Nederlands onder de spectaculaire titel Wie vermoordde de neanderthaler?

Het zou zowaar de titel van een thriller kunnen zijn. Zeker als je de cover bekijkt met de afbeelding van een schedel met een gat aan de bovenkant. Wetenschappers dachten lange tijd dat de homo sapiens, de moderne mens, de neanderthaler uitroeide. Een echte genocide zeg maar. Deze hypothese wordt meer en meer naar het rijk van de fabeltjes verwezen.

Net zoals alle andere mensensoorten was de neanderthaler afkomstig uit Afrika. Zo’n 400.000 jaar geleden trok de voorouder van de neanderthaler, de homo heidelbergensis, uit Afrika weg richting West-Europa. In een klimaat dat werd gekenmerkt door drie cyclussen van ijstijden en tussenijstijden zal de neanderthaler verder evolueren totdat hij zo’n 120.000 jaar geleden zijn definitief uitzicht kreeg. De neanderthaler leek heel sterk op de Inuit (Eskimo’s) vandaag. Hun lichaam was kort, breed en gedrongen met korte ledematen. Allemaal factoren die het warmteverlies beperken. Verder had hij een langgerekt hoofd als een rugbybal. In het gezicht trok vooral de wenkbrauwboog de aandacht. De wenkbrauwen vormden één enkele boog en de uitstulping van het bot stond als een vizier boven de ogen. De neanderthaler had een smaller gezicht dan wij wat werd geaccentueerd door de terugwijkende jukbeenderen die aan de zijkant van het hoofd lagen en niet vooraan zoals bij de huidige mens. Zijn neus was vrij groot. Verder blijkt uit de bestudering van de fossiele botten dat de neanderthaler zeer sterk was. DNA-onderzoek wees verder uit dat hij een lichte huid, lichte ogen en ros haar had.

Om in het ruwe klimaat te kunnen overleven had de neanderthaler een zeer vetrijk dieet nodig met veel calorieën. Hij joeg hierbij op grote dieren zoals oerrunderen, mammoets, beren, steppenneushoorns en sabeltandtijgers. Hiervoor moesten de leden van een clan met elkaar samenwerken. Er zijn aanwijzingen dat de prooien werden gedreven naar natuurlijke vallen waar de dieren vervolgens werden gedood. Het vette dieet vulde de neanderthaler aan met schelpdieren, slakken, insecten, eieren en plantaardig voedsel. Dit laatste konden onderzoekers aantonen door analyse van het tandsteen van de fossiele resten.

Er zijn sterke aanwijzingen dat de neanderthaler kon spreken. Maar het is nog een open vraag of hij woorden een plaats kon geven in een zin (syntaxis) en betekenis geven (semantiek). Verder zijn er voorwerpen teruggevonden die wijzen op een elementaire vorm van kunst en cultuur. De neanderthaler deed vermoedelijk aan kannibalisme. Mogelijks gebeurde dit in de eigen clan met de sterk symbolische betekenis om de dode te laten voortleven in het eigen lichaam. Ofwel gebeurde het effectief als voedselbron maar dan vermoedelijk met leden uit een andere clan.

Een belangrijke vraag is: hoe is de neanderthaler aan zijn einde gekomen? De neanderthaler heeft het zeer lang uitgehouden. In perioden waar de omstandigheden zeer gunstig waren, zwierven er maximaal 70.000 neanderthalers rond in een gebied tussen de Atlantische Oceaan en Siberië. De populatie moet zich geconcentreerd hebben op bepaalde plaatsen want van inteelt vinden wetenschappers weinig sporen terug.

45.000 à 35.000 jaar geleden overspoelt de homo sapiens Europa terwijl in die periode de fossiele sporen van de neanderthaler geleidelijk verminderen. Vermoedelijk is er een passieve competitie geweest tussen beide mensensoorten. De homo sapiens heeft de neanderthaler niet echt verdrongen maar geleidelijk in zich opgenomen. Genetici hebben aangetoond dat een kruising tussen een mannelijke homo sapiens en een neanderthalervrouw vruchtbare nakomelingen gaf. De homo sapiens kreeg zo bepaalde gunstige genen mee die hij kon gebruiken om te overleven. De neanderthaler leeft nu nog altijd voort in het erfelijk materiaal van de moderne mens: ieder van ons draagt 1 à 3% genen van de neanderthaler.

De auteurs bieden met deze publicatie die voorzien is van zwart-witafbeeldingen, kaartjes, tabellen en een middenkatern met acht kleurenafbeeldingen een mooi en helder overzicht van de huidige stand van zaken over onze kennis van de neanderthaler.

Kris Muylle

Comments are closed.