De Opstand (1568-1648) fascinatie voor iedereen

De Opstand in de Nederlanden 1568-1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld – Anton van der Lem – Vantilt – 260 blz.

2018 is een herdenkingsjaar. 450 jaar geleden barstte het geweld los met de Slag om Heiligerlee (23 mei). Dat wordt algemeen beschouwd als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, hoewel er ook daarvoor al van enig geweld sprake was, zoals de Beeldenstorm (1566) en de slag bij Oosterweel in 1567. Heiligerlee was de eerste overwinning! Overigens woedde er niet voortdurend strijd, daarom gebruiken veel historici liever de term ‘De Opstand’. Waarom zo’n grootscheepse herdenking? Dat is eigenlijk heel logisch, want we herdenken tevens een periode waarin ons land ontstond. De definitieve uitkomst in de Vrede van Münster was de erkenning van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Een vreemde eend in de bijt, want bij het ontstaan van nieuwe rijken werd het bijna altijd een koninkrijk.

Opnieuw een boek daarover, is dat niet water naar de zee dragen? Nee, het boek van Van der Lem brengt geen nieuwe inzichten, maar de auteur wil nu eens geen moeilijk toegankelijk werk voor insiders leveren, maar de bijdragen die wetenschappelijke werken bieden, ‘vertalen’ naar een breed publiek. Het kan daarom beschouwd worden als een ‘samenvatting’ van wat er tot nu toe over deze periode bekend is. Dat laatste is er dan ook de oorzaak van dat dit de derde uitgave is. Het verscheen voor het eerst in 1995 (Kosmos), in 2014 herzien en aangevuld en is nu (beide bij Vantilt) voorzien van twee nieuwe katernen en afbeeldingen.

De geschiedschrijving van de negentiende eeuw heeft er in belangrijke mate toe bijgedragen dat er een scheef beeld van de Tachtigjarige Oorlog is ontstaan. De achtergrond was zeer nationalistisch (het peutertje Nederland tegen de grote broer Spanje) en ook van de (voor die tijd) nodige romantiek voorzien. Van groot belang voor het juiste inzicht in deze periode is de eerste zin uit Van der Lem’s nawoord (conclusie): “Het was onontkoombaar: het verhaal van de Opstand in de Nederlanden als een botsing van tal van verschillende belangen en uiteenlopende inzichten op politiek en godsdienstig terrein. Die conflictsituaties veroorzaakten een lange aaneenschakeling van toevallige en onvoorspelbare gebeurtenissen, van politieke, militaire en economische kettingreacties.” De auteur onderscheidt drie belangrijke oorzaken voor de opstand. Op godsdienstig terrein wilden alle partijen meer tolerantie, het recht zijn eigen gekozen godsdienst te kunnen uitoefenen: gewetensvrijheid. De rooms-katholieken en protestanten echter toonden geen respect voor elkaar: de eersten noemde de protestanten ketters en de tweede het rooms-katholicisme ‘paaps bijgeloof’. Op politiek terrein (het meest beschreven) wilde men onder het Spaanse juk uit: recht op zelfbeschikking. Spanje maakte de Nederlanden ondergeschikt aan hun eigen politiek. Op sociaal/economisch gebied had de bevolking te lijden onder hoge ‘belasting”-druk. Alva voerde de Tiende Penning in, maar door de kostbare strijd inde hij veel meer.

Het samenvatten van een ‘samenvatting’ lijkt mij niet zinvol, dus beperk ik me tot een aantal frappante zaken in dit boek.
De Beeldenstorm begon in de Zuidelijke Nederlanden, het Sint-Laurensklooster in Steenvoorde (nu Noord-Frankrijk)
De ‘Vaders des Vaderlands’ had zijn strijdbare imago voornamelijk te danken aan eigentijdse propaganda en negentiende-eeuws nationalisme en romantiek. Hij is luthers opgevoed, bekeerde zich tot katholiek en werd later calvinist. Ook een reden om hem meer pragmaticus te noemen.
De glorie van de overwinning en de economische groei heeft een schaduwkant, doordat de strijd onnoemelijk veel verwoesting en leed heeft veroorzaakt, vooral op het platteland.
De scheiding tussen noord en zuid werd eigenlijk al ingezet door de Unie van Atrecht (katholiek gebied) en de Unie van Utrecht (neutraal gebied, maar in de praktijk protestants).
De Spaanse inquisitie heeft veel minder terechtstellingen uitgevoerd dan de Oranjepropaganda ons wil doen geloven.
De halsstarrigheid van alle partijen is de belangrijkste reden dat er niet eerder vrede is gesloten.
Het bestrijden van de opstand had voor Spanje geen prioriteit. De conflicten met Engeland en Frankrijk hadden dat wel.
Willem van Oranje sprak in 1564 voor het eerst in Europa vrijheid van geweten uit met de woorden: “Hoewel ik een goed katholiek ben, kan ik niet goedkeuren dat vorsten wensen te regeren over het geweten van hun onderdanen”.
Maurits heeft ervoor gezorgd dat Johan van Oldenbarnevelt werd onthoofd, maar bekende later zijn verdiensten met de woorden: “Toen de oude hondsvot nog leefde, toen was er raad en geld, nu geen van beide”.

Van der Lem kent de literatuur over deze periode als geen ander. Hij is ‘conservator oude drukken’ bij de Universiteitsbibliotheek Leiden en daardoor heeft hij kennis van documenten over de Opstand die daar bewaard worden. Hij weet uit eigen onderzoek waar anderen fouten hebben gemaakt, bijvoorbeeld door onwetendheid, veroudering of vooringenomenheid. Hij is tevens beheerder van de website Dutch Revolt [https://dutchrevolt.leiden.edu/] van de Leidse Universiteit, waarop alle bijzonderheden en nieuwe uitgaven over deze periode te vinden zijn.
Hij beschrijft alles met de nodige afstand. De emoties laat hij aan de lezer over. Hij geeft de argumenten van alle partijen en vergeet het internationale perspectief en de Spaanse bronnen niet.

Van der Lem geeft een fascinerende chronologische beschrijving aan de hand van thema’s die nog steeds actueel zijn, zoals migratiestromen. De geschiedenis van de Opstand en het begin van de Gouden Eeuw zijn verplichte eindexamenstof voor havo en vwo. Het zou voor studenten van deze opleidingen zeken aan te bevelen zijn serieuze aandacht aan dit boek te besteden. Hopelijk raken ze door de prettige wijze van vertellen ook echt geïnteresseerd. Voor iedereen die oude schoolkennis wil ophalen of voor het eerst met deze periode wil kennismaken, is dit werk (en de uitbreidingen op de website van de auteur) een absolute must!

De literatuuropgave is een samenvatting van de bibliografie die op de website staat. Het illustratiemateriaal (tientallen kaarten en afbeeldingen) is fabelachtig, soms nooit eerder gepubliceerd en aanvullend op de tekst. Daarnaast bevat het boek een jaartallenlijst, noten per hoofdstuk, illustratieverantwoording en personen/zakenregister. Met de prima uitvoering meegerekend, heeft Vantilt er weer een topper bij.

Kees de Kievid

Andere recensies

Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China – Veerle De Vos – Pelckmans – 341 blz. Ferdinand Verbiest (1623 – 1688) behoort zonder twijfel tot een van de meest onderschatte Vlamingen of Belgen. Gedreven door een niet te temmen bekeringsdrang en werkijver slaagde deze...
Lees verder Categorie: Biografie & Autobiografie, Geschiedenis, Non-fictie
| Reageer!
Net als ik – Muzoon Almellehan – Vertaling: Merel Leene – Kluitman – 240 blz. Dit is echt weer zo’n young adult boek waarvan ik hoop dat heel veel jeugd vanaf een jaar of 13 het gaat lezen maar zeker ook hun ouders. Ik...
Lees verder Categorie: Young Adult
| Reageer!
De pianostemmer – Daniel Mason – Vertaling: Lilian Schreuder – Hollands Diep – 397 blz. Het is eind negentiende eeuw. In Birma werkt een arts voor het Britse leger, Anthony Carroll, die er bijzondere methoden op na houdt om de vrede te bewaren. Zo...
Lees verder Categorie: Roman
| Reageer!