Europa ontdekt de wereld

Vreemde verwanten. De wereld buiten Europa 1400-1600 – Ernst van den Boogaart – Vantilt – 402 blz.

Wie is er niet ooit gefascineerd geweest door de verhalen van ontdekkingsreizigers? Wie heeft er nog nooit van Marco Polo of Christoffer Columbus gehoord? Zij behoren tot de meest bekenden. Maar er waren er nog veel meer die bij de gemiddelde lezer volslagen onbekend zijn, zoals João Fernandes, Pedro Álvares Cabral en Arthur Barlow. Niet bij Ernst van den Boogaart: hij verzamelt reisverhalen, kort en lang. Daarbij zijn niet alleen de teksten van belang, maar ook de afbeeldingen die meereizende ‘kunstenaars’ aan het verhaal toevoegden.

De periode (1400-1600) die de auteur beschrijft, kenmerkt zich nog niet door een uitgesproken superioriteitsgevoel van de Europeanen. Hij betoogt dat de reizigers eerder verwonderd, verbaasd waren over wat zij ontdekten. De uitheemse volkeren werden gezien als nazaten van Adam en Eva, zoals ook zij zelf, maar dan anders, vandaar de titel Vreemde verwanten. Gedacht werd dat zij nog leefden in een vroeg ontwikkelingsstadium, waar de Europeanen zelf ook ooit in hadden verkeerd. Voorzichtig kwamen de eerste gedachten aan een evolutie van beschaving aan de orde. Als voorbeeld wordt in het boek José de Acosta genoemd, een Spaanse jezuïet en historicus die “Historia natural y moral de las Indias” (Natuurlijke en Morele Geschiedenis van Indië, 1590) schreef. Maar niet alle nieuw ‘ontdekte’ volken hadden volgens de reizigers een laag beschavingsniveau: “In Azië woonden volgens hen volken die in beschaving niet onderdeden voor de Europeanen”.

Van den Boogaart wijst ook op de idealisering van het vreemde. De reizigers laten geen tekenen van minachting voor de ‘verwanten’ zien, zij komen alleen, (nog) zonder een leger om de inboorlingen te onderwerpen. Vaak hebben ze een ‘schrijver’ bij zich om alle ervaringen op schrift te stellen en andere deskundigen die de eerste geografische kaarten produceerden. Die laatste vormen een niet te veronachtzamen deel van het boek: het laatste hoofdstuk is geheel gewijd aan Abraham Ortelius, de beroemde cartograaf.

Rangschikken, ordenen en analyseren is wat de auteur met de inhoud van de reisverhalen doet. Eerst wil hij weten of de reizigers zelf al enige structuur hebben aangebracht. [Zij] “deelden de bewoners in naar religie en gradaties van beschaafdheid”. De onderwerpen waarover zij schreven waren logisch. Het uiterlijk, het landschap en de huisvesting zijn de eerste zaken die ze zien na aankomst. Pas als ze er langer verblijven komen ook andere zaken aan het licht: het familieleven, bestaansmiddelen (landbouw, jacht) en de bijbehorende vaardigheden, zowel met de hand als ‘technisch’ en of er ook handel werd gedreven. Hoe langer het contact duurde hoe meer men ook te weten kwam welke gebruiken er in ere werden gehouden. Die betroffen dan vaak de seksuele en godsdienstige. Ze troffen vreemde, onverklaarbare en soms zelfs wrede gewoonten aan. Dit riep ook religieuze vragen op: “als alle mensen afstamden van Adam en Eva … hoe waren ze er dan in geslaagd vanuit de Oude Wereld in de Nieuwe te komen … hoe kwam het dat mensen verschilden van huidskleur?”

De reisbeschrijvingen over de inboorlingen en hun cultuur werden aangevuld met zaken over de dieren- en plantwereld, die ook heel klimatologisch verschilden. Dit waren vaak onderwerpen die in de cartografie verwerkt werden, waarover Van den Boogaart eveneens uitgebreid bericht.

Vreemde verwanten is in chronologische hoofdstukken ingedeeld. In het eerste hoofdstuk “Noachs nageslacht”, beschrijft de auteur de toestand van zaken zoals die zich tot circa 1400 had ontwikkeld. Denk niet dat er voor die datum niets was ontdekt, al betrof dat dan zaken veel dichterbij. Hoe verder in de tijd gekomen hoe verder weg de gebieden liggen. Eerst komen Afrika ten zuiden van de Sahara en Zuidelijk Azië aan de orde, ongeveer tot 1500. Dan de Nieuwe Wereld vanaf de ‘ontdekking’ door Columbus in 1492.

In het volgende hoofdstuk stelt Van den Boogaart ons een kunstwerk voor: Burgkmairs fries (1508). “Het lange fries van gemonteerde houtsneden met begeleidende teksten stelt een aantal volken uit Afrika en Azië voor.” Oneerbiedig mogen we het wel een soort stripverhaal noemen. Opdrachtgever en waarschijnlijk ook de schrijver van de teksten is de Duitser Balthasar Springer, die zich had aangesloten bij “de zevende Portugese vloot naar India”. De auteur geeft een uitgebreide beschrijving van de taferelen op het fries. Dan volgt een hoofdstuk over de Codex Casanatense (ca. 1550), een manuscript met afbeeldingen van mensen en dieren uit Azië en Afrika, herontdekt door de jezuiet Georg Otto Schurhammer. Er volgen nog meer hoofdstukken, maar daarvoor moet u zelf maar ontdekkingsreiziger worden.

Het is een uitgebreide hoeveelheid zeer interessante informatie die Van den Boogaart ons hier heeft voorgeschoteld en ook nog eens op een prettige manier verteld. Het is echter jammer dan hij geen conclusies aan dit alles heeft verbonden, behoudens de geleidelijke vorming van het superioriteitsgevoel van de Europeanen. Misschien een idee voor een vervolg en/of nadere bestudering. Dit onderwerp in die periode lijkt behoorlijk onderbelichtt. Dat de auteur op deze manier zijn verzameling belangrijke geschiedkundige en maatschappelijke informatie heeft gebundeld en openbaar gemaakt verdient een grote pluim.

De complimenten voor dit werk dienen niet alleen naar de auteur uit te gaan maar ook naar de uitgever. Wat een prachtige uitvoering heeft Vantilt ervan gemaakt: prettige bladspiegel op mooi papier, die de vele treffende afbeeldingen een lust voor het oog maken. Het gebonden werk met leeslint is natuurlijk ook voorzien van een notenapparaat, illustratieverantwoording, bibliografie en register.

Kees de Kievid

Boek bestellen!

Andere recensies

Vrouwen rondom Johan de Witt – Samenstelling: Ineke Huysman en Roosje Peeters – Uitgevrij Catullus – 344 blz. Robert Fruin, Gerhard Willem Kernkamp (alleen deel 1) en Nicolas Japikse publiceerden van 1906 tot 1919 een zesdelige bronneneditie: Brieven aan en Brieven van Johan de...
Lees verder Categorie: Boek van de week, Geschiedenis, Non-fictie
| Reageer!
Kom binnen! Theater lezen over thuis – Ineke Kraijo en Marlies Verhelst – Illustraties: Marja Meijer – Gottmer – 120 blz. Wat een verrassende serie die door uitgeverij Gottmer uitgegeven wordt. Ik had er eerlijk gezegd nog nooit één ingekeken, omdat ik geen recensies...
Lees verder Categorie: Kinderboeken
| Reageer!
Op de vriendschap – Milla Shan – Vertaling: Siska Goeminne – Illustraties: Frank Daenen – De Eenhoorn – 32 blz. Een vriendje hebben is voor de meeste kinderen belangrijk. In dit prachtige prentenboek wordt op een speelse manier verteld en getekend over het ontstaan...
Lees verder Categorie: Prentenboek
| Reageer!