Het beestenpark

Tiergartenstrasse – Erik Larson – Vertaling Aad van der Kooij – Karakter – 413 blz.

En dan te bedenken dat hij geen eerste keus was van president Roosevelt! Na enige discussie met zijn vrouw, aanvaardt William E. Dodd toch de post van ambassadeur voor de VS in Berlijn. In 1933 arriveerde het gezin (vader William, moeder Mattie, dochter Martha en zoon Bill) in Berlijn. Op dat moment bevroedde hij nog niet in welk wespennest hij terecht kwam. Hitler en zijn nazi’s zijn in opkomst, maar de eerste tekenen van hun werkelijke aard werden door de tamelijk naïeve Dodd weggewuifd. Eén van de tekenen was de leegstand in huizen (o.a. oorspronkelijk Joodse bewoners vertrokken), zodat het geen moeite kostte huisvesting te vinden in het mooie pand aan de Tiergartenstrasse 27a in de diplomatenwijk. Dit is het uitgangspunt van Erik Larson (Brooklyn, 1954), een wereldwijde bestsellerauteur van non-fictionboeken. Dit boek verscheen al in Nederlandse vertaling in 2011 onder de titel “Liefde & spionage in Hitlers Berlijn” bij Kosmos.

De oorspronkelijke titel luidt: “The Garden of Beasts” en is zeker dubbelzinnig te noemen. De Tiergarten is een Berlijns park met daarin ook een dierentuin, waarin en omheen zich veel in het boek afspeelt. Echter ‘beast’ kan ook vertaald worden door ‘beestachtig mens’. Deze dubbelzinnigheid miste ik in de Nederlandse titel.
Ook de ondertitel van de Nederlandse editie vind ik enigszins twijfelachtig. Daarin wordt de nadruk gelegd op de spionageactiviteiten van dochter Martha. De Engelse ondertitel luidt: “Love, Terror and an American Family in Hitler’s Berlin” en dat zijn nu precies de drie zaken waar het in het boek om draait: de liefdesaffaires van Martha, de terreur van de nazi’s en de activiteiten van de familie, van William Dodd in het bijzonder.

President Roosevelt had Dodd als belangrijkste taken meegegeven: het bewaren van een zekere ‘status quo’ in de betrekkingen tussen beiden regeringen en het beschermen van Amerikaanse staatsburgers. Ondanks het toenemen van aanvallen op Amerikanen en lugubere voortekenen blijft Dodd terughoudend in zijn kritiek. Dat verandert eigenlijk pas na de “nacht van de lange messen”. Nu kan hij niet langer zijn ogen ervoor sluiten. Hij wordt fel tegenstander en laat het thuisfront dat ook weten. Hij wordt ervoor belachelijk gemaakt door o.a. een groep vooraanstaande Amerikanen verzameld in de “Pretty Good Club”. Het thuisfront twijfelt ook aan hem en er gaan stemmen op hem door een meer flexibele persoon te vervangen. De hierop volgende periode tot aan zijn ontslag in 1937 beschrijft Larson in sneltreinvaart. Zijn doel, het laten zien hoe een sluipend proces zich tot een nieuw standpunt ontwikkelt, is bereikt.

En dan Martha, de dochter. Zij is een frivool type, dat net als haar vader in eerste instantie het nieuwe bewind in Duitsland wel ziet zitten. Ze rolt van de ene affaire in de andere. Ze heeft een verhouding met de Gestapochef Rudolf Diels, de Franse attaché Armand Bérard, de latere Nobelprijswinnaar Max Delbrück en bovenal de man van de Sovjet ambassade Boris Vinogradov. Ze wordt door Hitler’s adviseur “Putzi” Hanfstaengl zelfs aan de Fűhrer voorgesteld, die haar weliswaar hoffelijk bejegent, maar naar later blijkt een afkeer van haar te hebben. Dat laatste wordt bevestigd in “Hitlers tafelgesprekken”. Uit betrouwbare bronnen zal blijken dat Vinogradov haar bewust heeft ‘gerecruteerd’ om voor de Sovjets te spioneren. Dan is ook bij haar de omslag al gekomen, ook haar ogen zijn geopend om de gruweldaden van het nieuwe regime te zien, beginnend bij een confrontatie van een joodse vrouw en een opgefokte menigte tijdens een trip naar Neurenberg. Zij weet nu ook wat angst is.

Over de terreur door de nazi’s zoals jodenmishandeling, boekverbranding e.d. tot en met “de nacht van de lange messen” (Röhm-Putsch) zijn al veel boeken geschreven. Inhoudelijk zal ik die niet herhalen. Wel past hierbij een groot compliment voor Larson, die deze gebeurtenissen niet opnieuw vertelt, maar ze door ooggetuigen laat beschrijven. Het moet moeilijk zijn, te weten wat er heeft plaatsgevonden, maar te beschrijven alsof ze nu voor het eerst gebeuren. Oordelen van Larson zelf moet je dan ook niet verwachten.

Het boek eindigt met 2 korte hoofdstukken over de periode na de terugkeer in de VS en de voortdurende relaties van Martha in de naoorlogse tijd.

Conclusie
Een uitmuntend boek! Ga het lezen! In plaats van historische feiten op een rijtje te zetten, heeft Larson ze ‘zichtbaar’ gemaakt door ze te beschrijven door de ogen van de mensen daar en toen! Hij heeft oog voor detail, zodat de geleidelijke ommekeer van gedogers van het regime naar haters van het regime duidelijk en tevens zeer aanvaardbaar wordt. Uit zijn dankwoord blijkt hoeveel archieven hij heeft moeten doorspitten en hoe moeilijk het is de betrouwbaarheid te beoordelen van bijvoorbeeld ‘gekleurde’ dagboeknotities. Ook de vertaler, Aad van der Kooij, heeft prima werk geleverd: de sfeer van het Engelse origineel is goed bewaard gebleven. En ik kan dat beoordelen, omdat ik voor de Nederlandse uitgave al de Engelse editie had gelezen.
Het boek wordt gecompleteerd met een notenapparaat, een register en een uitgebreide bibliografie. Karakter heeft het geheel ‘verpakt’ in een keurige hardcoverband met een sprekende coverfoto.

Kees de Kievid