Het nationale plein van Nederland
De Dam – Fred Feddes – Bas Lubberhuizen – 264 blz.
De Dam, het hart van Amsterdam en Nederland, omringd door het Koninklijk Paleis, de Nieuwe Kerk en diverse gebouwen van minder mooi tot lelijk. Op de Dam het Nationaal Monument, talloze duiven (en wat ze achterlaten), kraampjes, mensen die voor levend standbeeld spelen en af en toe een draaiorgel. Het plein is asymmetrisch en bestaat eigenlijk uit twee delen. Laten we het maar niet vergelijken met andere beroemde pleinen als het Piazza del Duomo, het San Marcoplein, het zou er bekaaid afkomen. Maar, zegt Feddes: “Het Damplein is verbonden met de geschiedenis van miljoenen, het is het knooppunt in talloze verhalen, het is vele malen afgebeeld en staat gebrand in het geheugen.” Het is de plaats waar officiële gebeurtenissen plaatsvonden en –vinden, waar geprotesteerd wordt en waar herdenkingen worden voltrokken. Dit, ons plein (en een stukje Amsterdamse en nationale geschiedenis) is nu het onderwerp van een prachtig boek De Dam waarin de journalist en publicist Fred Feddes (1957), met gebruik van bijna onovertroffen beeldmateriaal, uitlegt hoe het is ontstaan, veranderd en gebruikt.
Het ontstaan van de dam in de Amstel is in nevelen gehuld. In de winter van 1248/49 werd Nederland maar liefst drie keer door een stormvloed getroffen. Verdediging tegen herhaling ervan kan een goede reden voor een dam zijn geweest. Feddes vertelt dat de eerste schriftelijke vermelding uit 1275 stamt. Hij schat de bouw, mogelijk onder leiding van Gijsbrecht III van Amstel, op 1270. Ook over de plaats is iets te doen. Waarom ongeveer een kilometer vanaf de monding? Omdat er hier een knik in de rivier zit of omdat de rivier hier het smalst was? Was er al een eerdere dam? In een boek uit 1613 staat een kaartje van de situatie in 1220, waarop een dam te zien is. Volgens Feddes heeft dat te maken met een ander mistig verhaal: dat van een Amstelkasteel. Historici doen het af als onzin, maar in 1994 worden aan de Nieuwendijk resten gevonden van een kasteel of versterkt huis. Het moet vlak na 1280 gebouwd zijn en waarschijnlijk door Floris V, die in die tijd vijf kastelen in de omgeving liet bouwen, waarom dan deze niet ook?
De dam wordt langzamerhand breder en geheel dichtgemaakt, zodat er geen schepen meer geschut kunnen worden. Nog iets later wordt het een plein. ‘Plaetse” is de naam die het tot in de vijftiende eeuw droeg. Om dit plein heen ontwikkelde Amsterdam zich tot een stad van formaat. Op het plein verrees in de dertiende eeuw het Oude Stadhuis (afgebrand in 1652) en een waag (in 1565 vervangen door een ander gebouw, dat in 1808 werd afgebroken). De Nieuwe Kerk werd er gebouwd in 1408 en later fraai uitgebouwd. Het Paleis op de Dam deed in eerste instantie dienst als nieuw stadhuis, de huidige functie kreeg het pas later. Een groot aantal gebouwen is aan de Dam opgericht, veel ervan hebben een handelsfunctie. Tot 1841 konden schepen hun lading aan de dam lossen. Het huidige Damrak werd gedempt en de Dam lag niet meer aan het water. In 1956 werd het voorlopige Nationale Monument door het definitieve vervangen en ingewijd door koningin Juliana. Behalve de bestrating is er verder niets meer gewijzigd. In vier aparte hoofdstukken behandelt Feddes het Koninklijk Palies, de Nieuwe Kerk, de Beurs en het Nationaal Monument.
Er zijn talrijke gebeurtenissen op de Dam te vermelden. Feddes beschrijft ze uitgebreid. Een paar wil ik u hier niet onthouden. In 1578 koos Amsterdam, min of meer gedwongen vóór De Opstand. De Dam en het stadhuis werden bezet en zonder een druppel bloed te vergieten “ging de knop om”. Op zaterdag was het plein gereserveerd voor straffen en executies. Menig zweepslag en onthoofding was voor de burgers te aanschouwen. Vanaf 1808 konden de bezoekers ook kijken naar balkonscènes. Het balkon werd door koning Lodewijk Napoleon aan het paleis toegevoegd. Churchill heeft er met koningin Wilhelmina op gestaan. Nog maar kort geleden in 2013 stonden Beatrix, Maxima en Willem Alexander ter gelegenheid van de inhuldiging als koning van de laatste op dit beroemde plekje aan de Dam. Schokkend was het feit dat op 7 mei 1945, twee dagen na de capitulatie nog Duitse militairen vanuit de Club feestvierders beschoten, waarbij meer dan 30 doden en 100 gewonden vielen. De Dam was ook het toneel van rellen tijdens de ‘bouwvakkersopstand’ in 1966. Eind jaren zestig en begin zeventig lag de Dam soms aardig vol met hippies, vooral rond het Nationaal Monument, tot ergernis van velen (o.a. voormalige verzetsstrijders). Daarom dat het ‘damslapen’ werd verboden. De marine besloot, ongevraagd, het plein ‘schoon te vegen’. In 2017 was er voor het laatst een kermis op de Dam.
Feddes laat zijn boek voornamelijk chronologisch verlopen. Daarnaast bevat het enkele thematische hoofdstukken. Zeer bijzonder is het hoofdstuk “Dam na Dam”. Het bestaat, naast een beschrijving, uit een zevental transparante bladzijden met plattegronden van de Dam. In zeven stappen door de tijden heen, van 1400 tot heden. Achter in het boek staat een illustratieverantwoording en een literatuurlijst per hoofdstuk.
Van de Dam zijn relatief weinig kunstwerken bewaard. Feddes zegt: “Wat de Dam ook is, het is geen kunstplein. Het zij zo.” Frappant is dus de hoeveelheid prachtige afbeeldingen, van eerste kaartje via de ‘rode kiosk’ van Breitner tot een contemporaine luchtfoto. Te denken dat, mede gezien het formaat, dit een mooi koffietafelboek zou zijn, is veel te kort door de bocht en doet geen eer aan de geschiedkundige beschrijvingen, waarvoor de auteur heel wat research gedaan moet hebben. Iedereen die wat met geschiedenis heeft en elke andere geïnteresseerde zou dit boek moeten bekijken en lezen.
Kees de Kievid
