Historische en hedendaagse horror: de mug

Mosquito. Hoe de mug de loop van onze geschiedenis bepaalde – Timothy C. Winegard – Vertaling: Dennis Keesmaat en Maarten van der Werf – Thomas Rap – 553 blz.

Wie is niet eens een tijdlang wakker gehouden door een zoemende mug of erdoor gestoken. Misschien ging u op jacht om de plaaggeest dood te slaan. Ergerlijk! Maar het is niets vergeleken bij wat deze kleine steker (alleen vrouwelijke exemplaren) in de loop van de eeuwen heeft aangericht. Bijna niemand is daarvan op de hoogte. Bijna…, want Winegard heeft er een complete studie aan gewijd met verrassend resultaat: “De mug en de ziekten die ze bij zich draagt en die alle kooplieden, reizigers, soldaten en kolonisten overal en altijd hebben vergezeld, waren veel dodelijker dan welk door de mens gemaakt wapen of welke uitvinding dan ook”.

De opening van zijn betoog liegt er niet om: “We zijn in oorlog. Met de Mug.”. Winegard geeft daarbij cijfers, waarvan sommige op schattingen berusten. Wie is er ooit bezig geweest met het tellen van muggen? Hun aantal wordt door de auteur geschat op 110 biljoen, verspreid over de wereld, met maar een zeer beperkt aantal plaatsen waar ze ontbreken. Het aantal doden gerelateerd aan de mug onder de 108 miljard mensen die ooit de aarde bevolkten, wordt geschat op 52 miljoen. Winegard brengt het over op het heden met de schatting van 830.000 vorig jaar. Hij vergelijkt het met het aantal slachtoffers door toedoen van de mens: 580.000. Daarmee staat de mug aan de top, terwijl er andere soorten zijn die een veel slechtere naam hebben, zoals de slang, maar het daarbij behorende getal is ‘slechts’ 50.000.

Naar aanleiding van die cijfers betitelt Winegard de mug tot “het dodelijkste dier op aarde”. Dit kleine insect veroorzaakt maar liefs vijftien ziekten waaraan mensen (kunnen) overlijden. De ergste en meest bekende daarvan is malaria. Tegen deze ziekte wordt al heel lang en intensief gestreden. Laten we geen voorbeeld nemen aan de vreselijke experimenten van de nazi’s in Dachau! De Bill & Melinda Gates Foundation, die wel op een juiste manier veel aan muggenonderzoek doet, heeft er sinds de oprichting in 2000 al meer dan vier miljard dollar tegenaan gegooid. Dat valt nog in het niet bij de begroting van Defensie, waar jaarlijks bijna tien miljard dollar op prijkt. En dan moeten we ons ook nog realiseren dat sommige bestrijdingsmiddelen misschien nog erger zijn – kanker veroorzakend – dan de kwaal. Er moeten volgens de auteur nieuwe methoden worden gezocht, waarbij hij huiverig blijkt te zijn voor genetische ingrepen.

Tot zover lijkt het op het betoog van een entomoloog (insectendeskundige), maar dat is Winegard niet. Hij is historicus en heeft een Ph.D (academische graad) behaald aan de universiteit van Oxford. Daarnaast heeft hij ook een militaire achtergrond in het Canadese en Britse leger en hij behaalde een titel in oorlogsstudies aan de Royal Military College of Canada. Dat is duidelijk merkbaar in het grootste deel van dit boek. De ondertitel “Hoe de mug de loop van onze geschiedenis bepaalde” wijst op de onderschatting van de rol van het diertje. Hij relateert veel gebeurtenissen uit de geschiedenis aan de mug. Rome had in de oudheid nooit zo’n machtige stad kunnen worden zonder de bescherming van de Pontijnse moerassen, waar miljoenen muggen voor mogelijke aanvallers een effectieve afschrikking vormden. Toen echter deze “legioenen” muggen ook bezit namen van de stad, was er geen houden meer aan: Rome viel! Direct daaraan verbonden is volgens de auteur de opkomst van het christendom.

In Centraal Azië heerste in de elfde eeuw de beruchte Dzjengis Kan die ook Europa binnenviel met zijn horden. Echter ze verlieten het continent weer. Winegard oppert de mogelijkheid dat de legers verzwakt waren door malaria. Overigens weten we dat Dzjengis Kan er zelf ook aan leed.

Wat dichterbij, blijkt dat ook Groot-Brittannië niet aan de dans van de muggen is ontkomen: ze waren veelvuldig aanwezig in de Fens (Fenlands), de oostkust van Hull tot Hastings. De boeren in dit gebied hadden door voortijdig sterven van hun vrouw, vele echtgenoten, van wel drie tot een extreem getal van vijfentwintig. Zwangere vrouwen zijn namelijk veel aantrekkelijker voor muggen, dus stierven er velen aan de malaria. Vanwege dit probleem verhuisden de boeren naar Ierland. Winegard veronderstelt dat de verdeling in de Republiek Ierland en het gewest Noord-Ierland direct is terug te voeren op de vestiging van de Fenland-boeren. En zo volgen in het boek nog meer voorbeelden.

De auteur noemt verscheidene grote namen uit de geschiedenis, waaruit blijkt dat er nogal wat zijn die aan malaria of soortgelijke ziekten leden en/of stierven: Aristoteles, Hannibal, Alexander de Grote en nog meer.

De mug speelt ook diverse malen een rol in de literatuur. Dante Alighieri, Shakespeare (in acht van zijn werken), Edgar Allen Poe in zijn Het masker van de rode dood en ook Walt Disney laat zich niet onbetuigd.

Als we in oorlog zijn met de mug, wie zal dan met de winst aan de haal gaan? Vooralsnog bevinden we ons in een patstelling, maar er is hoop, zoals blijkt uit een citaat. Het is van een professor die werken van Darwin analyseerde (het citaat is ten onrechte aan Darwin zelf toegeschreven) en luidt: “Het is niet de sterkste soort die overleeft, noch de meest intelligente. … Het is de soort die zich het beste aanpast aan verandering.”

Geschiedenis met een totaal andere invalshoek, dat is wat Winegard heeft geproduceerd. Het is stilistisch prettig geschreven, op enkele herhalingen en vaktermen na. Een fascinerende ervaring, waar we af en toe het ‘hineininterpretieren’ van de auteur voor lief moeten nemen. Het heeft niet voor niets op de bestsellerlijst van de New York Times gestaan!

Tot slot, om met Winegard te spreken: “Geef de muggen niet de schuld. Ze proberen gewoon hun werk te doen. Ze weten niet dat ze moordenaars zijn.”

Kees de Kievid