Hitler Anno nu
Daar is hij weer – Timur Vermes – Vertaling Liesbeth van Nes – De Bezige Bij – 400 blz.
Over Adolf Hitler maak je geen grappen. Daarvoor is de persoon te weerzinwekkend en zijn de gebeurtenissen te afschuwelijk. Ik denk dat vrijwel iedereen het daar mee eens is. Maar wat moet je dan met het boek Daar is hij weer van de Duitse historicus en journalist Timur Vermes? Daarin laat Vermes Hitler in augustus 2011 wakker worden in het centrum van Berlijn. In het Duitsland dat inmiddels een sleutelrol speelt in een vreedzaam samenlevend Europa. Maar ook een Duitsland waarin ondanks de algemene welvaart en de politieke stabiliteit tal van ‘misstanden’ voorkomen. Misstanden in de ogen van Hitler, wel te verstaan. Vermes geeft zijn Hitler vervolgens een platform, zodat hij zich op de hem bekende wijze tot het volk kan richten om die misstanden aan de kaak te stellen en zijn oplossingen te presenteren. Met onverwachte gevolgen. Om het maar gelijk te bekennen: ik vind het een ongelooflijk geestig boek.
Adolf Hitler ontwaakt in Berlijn op een braakliggend terreintje, gekleed in een besmeurd uniform. Omdat hij niet weet waar hij is – hij herkent de omgeving niet – wandelt hij wat rond. Bij een tijdschriftenkiosk raakt hij aan de praat met de verkoper, die gefascineerd is door Hitlers verschijning. Hitler krijgt van hem wat te eten en hij mag ook, omdat hij geen huis heeft, voorlopig overnachten in de kiosk. De eerste dagen leest hij de overvloed aan kranten en tijdschriften door, vaak verbijsterd. Hij heeft al snel door dat het 2011 is en dat geen van zijn oude makkers meer in leven is. Dat vindt hij jammer, want hij had Joseph Goebbels graag willen vertellen hoe slim ze bij Bild-Zeitung de massamanipulatie aanpakken. Ook de Nazipartij bestaat niet meer. Dat Duitsland nu wordt geregeerd door een ‘Kanzlerfrau’ is maar een van de dingen waarover hij zich verbaast.
De kioskhouder is ervan overtuigd dat ‘Hitler’ een look-alike is, maar dan wel een bijzonder overtuigende. Niet alleen lijkt hij als twee druppels water op de echte Hitler, maar ook spreekt hij precies als de Führer, zeker wanneer hij zich opwindt over iets en daar onomwonden zijn mening over geeft. Hij stelt Hitler dan ook voor aan een van zijn klanten, een producer van een commerciële omroep. Deze valt direct voor Hitlers optreden, ziet de potentie ervan en geeft hem een rubriek in een populaire televisieshow. Dat is het begin van een razendsnelle carrière. Hitler krijgt al snel zijn eigen show en houdt miljoenen Duitsers wekelijks aan de buis gekluisterd. Er is ontzag voor zijn geweldige historische inlevingsvermogen. Op iedere vraag over vroeger geeft Hitler antwoord als was hij inderdaad de echte Führer. Ook de oplossingen die hij voorstelt voor de problemen en uitwassen in het huidige Duitsland ademen de kracht, de eenvoud en het resolute van de opvattingen van de Nazipartij uit de jaren dertig.
Wat maakt dit boek nu zo geslaagd? Voor mij is dat vooral het uitgangspunt dat Vermes heeft gekozen: Hitler blijft in alle omstandigheden volkomen – of bijna volkomen – zichzelf. Zoals je hem kent van de filmbeelden en uit de geschiedenisboeken. Het boek is dan ook geen satire, of persiflage, op Hitler. Om terug te grijpen op de eerste zin van mijn stukje: hij is in dit boek niet het onderwerp van grappen. Door Hitler volstrekt authentiek te laten handelen en spreken ontleedt Vermes vooral het gedrag van de personen die met hem in aanraking komen. Dat zijn zowel de televisieproducer die bereid is voor goede kijkcijfers de grenzen van de goede smaak te overschrijden, als de talloze kijkers die Hitler een geweldige look-alike vinden die daarbij ook nog eens meningen verkondigt die zo gek nog niet zijn …
Wanneer iemand als Hitler de moderne wereld ontdekt en vervolgens gebruik gaat maken van dingen die wij heel gewoon vinden, leidt dat soms tot komische situaties. Een mooi voorbeeld daarvan is zijn website. Zodra zijn populariteit stijgt wil hij natuurlijk een eigen site hebben. Helaas blijkt het in Duitsland verboden te zijn de naam Adolf Hitler daarvoor te gebruiken. Na enig overleg kiest hij dan ‘Führerhoofdkwartier’. Een ander hoogtepunt is zijn bezoek, mét een filmploeg, aan het kantoor van de Duitse extreemrechtse politieke partij. Hitler heeft de fractievoorzitter daarvan op televisie horen spreken en hij is van mening dat de man wel wat advies kan gebruiken. De eerste teleurstelling is dat het kantoor van de partij, die hij toch als zijn ‘erfgenaam’ ziet, zich blijkt te bevinden in een achterbuurt. Wanneer hij vervolgens aanbelt wordt de deur geopend door een puisterige puber in een vies T-shirt. Dus stormt de Führer naar binnen om hoogstpersoonlijk orde op zaken te stellen. Gevolgd door de cameraploeg. Wat dan volgt is onbeschrijfelijk. Ik gleed lachend van mijn stoel.
Bij dit onderwerp kun je als auteur gemakkelijk de fout ingaan. Maar Vermes kiest heel zorgvuldig zijn woorden. Soms balanceert hij daarbij op het randje van wat toelaatbaar is. Een vraag over de Jodenvervolging, de Duitse nationale schaamte, ontwijkt Hitler met de woorden ‘Het thema Joden is niet grappig’. Op zich al, uit zijn mond, een uitspraak met een dubbele betekenis.
Soms lees ik de boeken waarvan ik hier de Nederlandse uitgave bespreek in de originele taal. Dat heb ik ditmaal ook gedaan. De toespraken die Hitler in zijn televisieprogramma’s houdt komen in het Duits angstaanjagend dicht bij de beelden die we allemaal kennen van zijn toespraken tijdens de partijbijeenkomsten in Neurenberg: Korte zinnen, staccato, gebrul, dramatische stiltes. Maar dan gaat het nu over actuele onderwerpen, en trekt hij daarmee een miljoenenpubliek. Het zou zo weer kunnen gebeuren, lijkt Vermes te willen zeggen.
