Hoop doet leven
Scherven van hoop – Gemma Liviero – vertaling Carola van der Kruk-de Boer en Annet Niewold-de Boer – Uitgeverij Kok – 470 blz.
De oorlogsroman, en speciaal die over de Tweede Wereldoorlog, valt in de literatuur niet weg te denken. Elk jaar weer nieuwe. Is nog steeds niet alles verteld? Er is, zeker in de laatste helft van de vorige eeuw, nogal wat ‘rommel’ gepubliceerd. Meestal waren het sensationele, op effect gerichte geschiedenissen over militaire of spionage operaties. Daarna kwam er een kentering. Er gingen nogal wat geheime archieven open en persoonlijke herinneringen werden, na lang aarzelen, uiteindelijk openbaar gemaakt. Er verschijnen non-fictieboeken die daardoor beter de werkelijkheid kunnen laten zien dan daarvoor. Schrijvers gebruiken vaker die werkelijkheid als basis voor hun romans, zoals Andrew Gross – De saboteur. (Zie mijn bespreking ervan.) Een belangrijke verandering betreft ook de moraal: niet langer is alles zwart of wit, goed of kwaad, maar de grijstinten beginnen de overhand te krijgen. Een bijzonder goed voorbeeld daarvan is dit boek.
Allereerst krijgen we personen en locaties voorgeschoteld, die je niet zo vaak tegenkomt. Elsi is een jonge, half joodse vrouw die samen met haar moeder Hannah en zus Leah in het getto van Lodz (Polen) woont. Haar vader Victor is verdwenen. Matilda is tien jaar en is van haar Roemeense familie gescheiden om in een Lebensborn-kliniek te worden ‘opgevoed’. In het getto en in Auschwitz is Wilhelm een naziarts. Het verhaal wordt verteld door deze drie personen in de ik-vorm. In de proloog en het laatste hoofdstuk(je) zijn we in 1996, alles daartussen speelt zich af in de jaren 1942 en 1943.
Hoe pakkend kan een eerste zin zijn: “Ik kniel neer in een plas bloed van mijn moeder.” De toestand is veroorzaakt door een zelf toegebrachte abortus. Elsi brengt haar moeder naar het ziekenhuis, geholpen door Lilli, de Joodse vriendin van een hoge nazi, waar ze wordt behandeld door dokter Willem Gerhardt. Op aandringen van een vriend sluit Elsi zich aan bij het verzet. Ze wordt echter verraden en gearresteerd. Wilhem probeert haar van het transport naar een vernietigingskamp te redden. Wilhelm komt ook in aanraking met Matilda (blond en blauwe ogen). Zij is door haar moeder ‘verkocht’ naar een tehuis van de Lebensborn Vereniging, die tot doel heeft het geboortecijfer van mensen van een zuiver Arisch ras te verhogen en het adoptief plaatsen van deze kinderen in gezinnen van hoge nazi’s. Het regime in de huizen is onbarmhartig streng en Matilda is een dwarskop, die het zich niet zomaar laat aansmeren. “Ze is een brutaaltje, hè? zegt de bewaker.[…] Dit is geen plek om ondeugend te zijn, meisjes. Ik verzeker je, je wilt geen ruzie met Frau Haus.” Ze droomt van ontsnapping en probeert ook andere kinderen ervoor te inspireren. Dat komt haar duur te staan en ze wordt overgeplaatst naar een strafoord. Wilhelm, de zoon van Anton Gerhardt, lijfarts van Heinrich Himmler, krijgt door zijn vader een positie in Auschwitz, waar hij meewerkt aan medische experimenten. Hij krijgt echter te maken met gewetensbezwaren. “Het hoort niet bij mijn beroep te oordelen. […] en ook niet me te laten leiden door mededogen of me te laten opjagen door de angst van een patiënt. Maar desondanks overkomt het me nu toch. [Ondanks dat] ik niets moet voelen, word ik toch geraakt door wat ik zie.” Hij probeert nu zoveel mogelijk joden te helpen. Op deze manier ontstaat het driemanschap, dat nog veel te verduren krijgt, maar ook lichtpuntjes ziet. Naast deze persoonlijke zaken besteedt Liviero ook aandacht aan geschiedkundige zaken. Ze begon in haar eerdere roman, Pastel Orphans (2015), (helaas niet in het Nederlands vertaald) met een uiteenzetting van Hitler’s Generalplan Ost-programma. In dit boek staat nu het vervolg daarop.
De Engelse titel van het boek, Broken Angels heeft meer symboliek in zich dan de Nederlandse. Angels kan slaan op de drie protagonisten die eigenlijk allemaal een boodschap verkondigen, zoals de aartsengel Gabriel, die ook boodschapper van het goede is en vaak wordt afgebeeld met een gebroken vleugel. Elsi, Matilda en Wilhelm, de ‘gebroken engelen’, vinden redding uit wroeging, tegenspoed, haat en bijna niet te beschrijven leed. Slechts liefde en opoffering bieden uitkomst. De Nederlandse titel zou je kunnen betrekken op het vinden van ‘een scherfje hoop’, geboren uit de drang tot overleven.
Er is nog een opmerking over het taalgebruik van Liviero noodzakelijk. We hebben te maken met drie ongelijke hoofdrolspelers, vooral in leeftijd, die stilistisch niet voldoende van elkaar afwijken. Er is het gebrek aan spreektaal in de dialogen van personen met verschillende achtergronden, waardoor het moeilijker wordt zich in hen te verplaatsen. Tegen het einde komt het verhaal iets minder geconcentreerd over, misschien omdat er druk was om het af te krijgen? Ondanks deze kleine puntjes is het boek zeer goed geschreven en verdienen de vertalers een compliment de sfeer uit het origineel uitstekend te hebben overgebracht.
Voor wie op zoek is naar een tranentrekker met veel sentiment en melancholie, moet ik dit boek afraden. Voor anderen een absolute aanrader! Nergens zoekt de Liviero de sensatie, maar vertelt heel eerlijk over de gruwelijkheden die in die tijd door wrede sadisten werden gepleegd en de verschrikkelijke ontberingen van onschuldige burgers die gevangen zitten in de getto’s, concentratiekampen, gevangenissen en elders. En die werkelijkheid is hartverscheurend genoeg!
Gemma Liviero woont samen met haar man en kinderen in Queensland, Australië. Ze houdt zich professioneel bezig met public relations. Ze heeft een opleiding gevolgd in schrijven en is bezig met een opleiding in geschiedenis en menswetenschappen. Ze was in 2015 finalist van de Next Generation Indie Book Awards. Volgend jaar komt haar nieuwe roman The Road Beyond Ruin uit. Eerder schreef zij de Buried Lore-romans Lilah en Marek (voorheen Witch Ancestry).
Kees de Kievid
