Jan van Scorel, werk en netwerk

Het culturele netwerk van Jan van Scorel, schilder, kanunnik, ondernemer & kosmopoliet – Gaila Jehoel – Verloren – 499 blz.

“Scorel is voor onze 16de eeuw de centrale meester, in wien vele lijnen samenkomen, die ook voor het Noorden de eerste was, die uit Italië naar het zeggen van zijn tijdgenoot Vascari ‘vele nieuwe schilderwijzen met zich bracht”. Scorel is voor de 16de eeuw de meest centrale meester ook hierom: omdat schier alle lijnen … van hem uitgaan.” Dit zijn de woorden van Dr. G.J. Hoogewerff, die in Onze Eeuw. Jaargang 15 (1915) een uitgebreid tweedelig artikel over de schilder publiceerde. Gaila Jehoel heeft aan Jan van Scorel een proefschrift gewijd, waarvan dit boek de handelseditie is.

Zou men verwachten dat in deze dissertatie Scorels schilderkunst aan een diepe analyse wordt onderworpen, dan komt men bedrogen uit. Natuurlijk komen zijn kunstwerken aan de orde, maar uitsluitend in verband met de vele relaties die hij in zijn leven wist aan te knopen, het “culturele netwerk” uit de titel. Direct al bij de inhoudsopgave blijkt dat die niet op een periodisering van zijn schilderwerk betrekking heeft, maar verbonden is aan de locaties van zijn netwerk. Deze manier van benadering wordt (nog) niet veel toegepast. Zij staat echter dichter bij de realiteit en heeft daarom enkel voordelen die ertoe zullen leiden een gedegen beeld van Scorel als mens en kunstenaar te verkrijgen. Jehoel merkt daarover op: “Een kunstenaar staat niet los van zijn omgeving … Het is juist het milieu waarin hij opgroeit, de leermeesters die hem opleiden en de opdrachten die hij verwerft die zijn identiteit als kunstenaar vormgeven.”. Jan van Scorel was volgens de auteur de eerste kunstenaar uit de Noordelijke Nederlanden die een dergelijk netwerk wist op te bouwen.

Jan van Scorel (geboren in 1495 in Schoorl) was de zoon van Andries Ouckeyn en Diewer Aernsdr. Zijn vader was vice-cureyt (onderpastoor) van Schoorl, een in die tijd belangrijke functie die alleen was weggelegd voor veelbelovende personen uit een goed milieu. Als geestelijke had zijn vader al een belangrijk netwerk, waarvan Jan later de vruchten kon plukken. Van groot belang was daarbij graaf Jan III van Egmond (Manke Jan), stadhouder van Zeeland, Holland en West-Friesland. Jan volgde de Latijnse school in Alkmaar. Zijn opleiding als kunstschilder kreeg hij van Cornelis Cornelisz Buys I (zeer waarschijnlijk) uit Alkmaar (Hoogewerff meent dat hij mogelijk ook de tot nu toe onbekende Meester van Alkmaar was). Buys had ook goede betrekkingen met graaf Jan van Egmond. Met daarnaast het netwerk van de abdij van Egmond, was de eerste cirkel van relaties voor Jan aanwezig.

De voltooiing van zijn opleiding in Nederland vond plaats in het atelier van Jacob Cornelisz (van Oostzanen), waar hij zeven jaar met zijn leermeester werkte en ook samen een schilderstuk vervaardigde. Direct kon Jan zijn netwerk uitbreiden, want het atelier was goed ingevoerd in de Amsterdamse geestelijkheid en elite, alsmede de literaire wereld. Daarop volgde een korte leerperiode bij Jan Gossaert in Utrecht. Het bisdom Utrecht en de connectie van Gossaert met Philips van Bourgondië zorgde voor nieuwe netwerkimpulsen. Ook kon hij vanuit hier hulp krijgen in zijn streven naar het maken van een buitenlandse reis. Die zou gaan naar de Duitse landen, waar hij o.a. Albert Dürer een bezoek bracht. De enige gegevens over deze reis zijn te vinden in Het Schilderboeck van Karel van Mander.

Zeer bijzonder is dat hij zijn reis vervolgde naar Venetië. Hij was daarmee de eerste schilder uit Noord-Nederland die zodoende in directe aanraking kwam met de Italiaanse Renaissancisten. Hij werd opgenomen in de Vlaamse kring. Weer nieuwe contacten die werden aangevuld met de Duitse kring, waarvan de Vlamingen ook deel uitmaakten. Scorel kreeg hier belangrijke opdrachten.

Zijn pelgrimstocht naar Jeruzalem, bood hem een ingang tot de kerkelijke leiders. Daarna verblijft hij twee jaar in Rome waar hij o.a. de Nederlandse paus portretteerde. Hij ontvangt ook een kanonikaat van Utrecht. De hoogte van zijn positie (directeur van de Vaticaanse oudheden) was na terugkeer in Nederland van eminent belang voor zijn carrière. Hij was een van de eerste schilders van een groepsportret. Een eervolle opdracht was ook de restauratie van het altaarstuk (De aanbidding van het lam Gods) van Jan van Eyck in de Gentse St. Baafskathedraal. Twee door hem opgeleide schilders, Maarten van Heemskerck en Antonio Moro, brachten mooie kunstwerken voort. Helaas zijn veel van Scorels kunstwerken tijden de Beeldenstorm verloren gegaan.

Ontdek in deze studie ook dat de ondernemer Jan van Scorel opstaat, bijvoorbeeld bij de drooglegging van De Zijpe. Hij moet een niet onaanzienlijk fortuin hebben vergaard, want naast al zijn andere bezigheden is hij ook in de weer als speculant.

Er valt nog veel meer over Scorel te ontdekken. Gaila Jehoel heeft uitmuntend speurwerk verricht en de resultaten daarvan ook nog eens in een prettige stijl aan het papier toevertrouwd. Ondanks de verpletterende hoeveelheid interessante feiten, wordt het nergens een saaie opsomming. Ze heeft Jan van Scorel, de schilder die de Hoge Renaissance van Italië naar Nederland heeft gebracht, tot leven gewekt!

Valt er op de inhoud eigenlijk niets aan te merken, in de uitvoering ontbreekt helaas een index (register van persoons- en zakennamen) wat het zoeken aanmerkelijk zou vereenvoudigen. Er zijn bijna honderd pagina’s aan afbeeldingen opgenomen met passende uitleg. Echter door de veelheid zijn de afmetingen soms nogal karig uitgevallen. Had dit prachtige standaardwerk geen gebonden editie verdiend? Prettig is wel dat er niet voor een apart notenapparaat is gekozen, maar gemakkelijk te vinden opmerkingen onderaan de bladzijden.

Een Franse schrijver heeft over iemands verdienste ooit geschreven: ‘Die een boom plantte, heeft niet nutteloos geleefd, want het nakroost zet zich in de schaduw er van neder.’ (Edmond About – De Vooruitgang – 1864). Behalve dat dit citaat van toepassing is op Jan van Scorel, kunnen we hem gerust ook van toepassing verklaren voor Gaila Jehoel die na jaren van noeste arbeid een woudreus van cultuur- en kunstgeschiedenis heeft geplant.

Kees de Kievid

 

Comments are closed.