Jezus maar dan anders
J.M. Coetzee – De kinderjaren van Jezus – Cossee – 320 blz.
Een boek over de jeugd van Jezus? Ik weet nog dat ik de boekhandel verliet met De kinderjaren van Jezus van J.M.Coetzee in mijn tas en dacht: dat kan toch eigenlijk niet, want wat is daarover nu helemaal bekend? Maar J.M. Coetzee heeft die titel bewust gekozen, want zijn roman gaat wel degelijk over de jeugd van Jezus. Maar toch ook weer niet.
Het verhaal begint met de aankomst van een oudere man en een jongen van vijf in een niet nader aangeduid land. Ze arriveren per schip. Op zee is de jongen een brief kwijtgeraakt die informatie bevatte over zijn moeder. Sindsdien ontfermt de man zich over hem, hij wil de jongen helpen zijn moeder te vinden. De man en de jongen krijgen na aankomst een naam, Simón en David. Ze hebben geen herinneringen aan hun oude leven, niemand van de vele immigranten heeft die.
De instanties die zijn belast met de zorg voor de immigranten zijn heel behulpzaam. Binnen enkele weken heeft Simón een appartement en werkt hij als sjouwer in de haven. En hij vindt Davids moeder. Althans, hij ontmoet een vrouw waarbij hij ogenblikkelijk voelt dat zij de moeder moet zijn. Zij, Ines, is een ongetrouwde vrouw van omstreeks de dertig. Hij biedt haar spontaan de jongen aan, én zijn appartement. Zelf verhuist hij naar een schuurtje langs de kade waar hij werkt.
Waar speelt het verhaal zich af? Tijd en plaats worden niet exact benoemd. In het land wordt Spaans gesproken. Er zijn ouderwetse auto’s, paard en wagen worden nog gebruikt, schepen worden door sjouwers gelost, dossiers bevinden zich nog in eindeloze rijen archiefkasten. Coetzee lijkt hiermee aan te geven dat tijd en plaats onbelangrijk zijn, dat zijn verhaal van alle tijden kan zijn. Arbeid wordt goed betaald, voedsel is goedkoop maar smakeloos, de meeste mensen eten voornamelijk brood, de uniforme behuizing (woonkazernes) is gratis. Niemand heeft uitgesproken meningen, iedereen stelt zich ‘redelijk’ op. Een zorgzame, misschien wel socialistische staat, waar hartstocht en passie ver te zoeken zijn en niemand zijn hoofd boven het maaiveld uitsteekt.
Gaandeweg draait het verhaal steeds meer om het gedrag van de jongen David. Hij is wat je kunt noemen ‘een onafhankelijke geest’. Hij leert snel, maar vindt het niet belangrijk dat op school aan zijn leraar te laten blijken. Hij heeft afwijkende oordelen over van alles en nog wat en hij uit die opvattingen ook. Hij vertelt andere kinderen dat hij tovenaar wil worden. Dit gedrag irriteert de schoolleiding en er wordt een procedure in gang gezet om hem op een speciale school te plaatsen én hem te onttrekken aan de zorg van Simón en Ines. Dat brengt hen tot de ultieme daad van verzet en de daaruit volgende ongewisse toekomst voor Simón, Ines en David geeft het boek een mooi open einde.
Het kostte mij na lezing wel een paar dagen om te begrijpen waar het boek nu eigenlijk over gaat. Over immigratie, over het vluchtelingenprobleem, over een zorgzame en/of controlerende overheid? Ja, die onderwerpen spelen een rol en Coetzee doet er uitspraken over. Maar het verhaal gaat vooral over onaangepast gedrag, over een afwijkende opstelling en de mogelijke reacties daarop van de samenleving. Precies de dingen waar het bij Jezus ook om ging en die leidden tot zijn kruisiging. Coetzee legt die link nadrukkelijk. Het verhaal bevat veel verwijzingen naar het leven van Jezus, zowel heel duidelijke als slim gecamoufleerde. Dat iedereen voornamelijk brood eet is een direct herkenbare link, evenals de wens van David om twee broertjes te hebben, zodat hij deel uitmaakt van een driemanschap. Maar andere verbanden zijn lastiger op te merken, het werd tijdens het lezen een soort sport om ze te herkennen.
Het gaat Coetzee in dit boek niet in de eerste plaats om het verhaal zelf. Dat is meer een middel om allerlei zaken – waaronder de hierboven genoemde – aan de orde te stellen. De essentie speelt zich af op een abstracter niveau. Het verhaal is eigenlijk een allegorie. Als lezer blijf je door die gelaagdheid wel achter met vragen die je zelf mag oplossen. Maar als dan na nog eens doorbladeren van het boek en enig nadenken de stukjes steeds meer op hun plek beginnen te vallen, blijkt het verhaal heel knap in elkaar te zitten.
Mijn eindoordeel is dan ook positief. Het boek leest door de zakelijke schrijfstijl van Coetzee vlot. De gelaagdheid is misschien even wennen, maar wanneer je daar als lezer open voor staat krijg je er veel voor terug.
