Odyssee door de geschiedenis van de cartografie

Wereldtheater – Thomas Reinertsen Berg – Vertaling: Neeltje Wiersma – Uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep – 350 blz.

In 1570 publiceerde de Vlaming Abraham Ortelius in Antwerpen de eerste moderne atlas van de wereld. Hij was op het lumineuze idee gekomen om kaarten van diverse cartografen te redigeren, te verbeteren en te tekenen met eenzelfde lay-out en op gelijk formaat. Ortelius’ atlas opende met een wereldkaart waar de wolken opzij getrokken waren als een toneelgordijn om alles goed te laten zijn. Theatrum orbis terrarum – Theater van de wereld – was de titel van zijn boek. De atlas was een tussenstap in de fascinerende geschiedenis van de cartografie vanaf de oude mystieke symbolen tot Google Earth. Deze geschiedenis vormt het onderwerp van het vlot geschreven boek van de Noorse auteur en journalist Thomas Berg.

Kaarten hebben ons altijd meer dan alleen geografische informatie geboden benadrukt de auteur in zijn inleiding. In dat verband zijn kaarten verwant aan religieuze verhalen. ’Ze zijn een manier om orde en structuur te scheppen in een wereld die ogenschijnlijk eindeloos en onoverzichtelijk is.’ Hoofdstuk per hoofdstuk openbaart de auteur de belangrijke historische stappen die in de cartografie werden gezet. Ongeveer veertigduizend jaar geleden begon de mens afbeeldingen van de wereld te maken. In het British Museum in Londen kan je op een kleitablet de alleroudste kaart ter wereld bewonderen met Babylon in het midden van de wereld. De moderne cartografie ziet het levenslicht in Alexandrië waar Claudius Ptolemaeus rond het jaar 150 na Christus zijn werk Geographia publiceert. Dit driedelig werk vermeldde de lengte- en breedtegraden van meer dan achtduizend plaatsen in Afrika, Azië en Europa. Verder was een handleiding opgenomen over de weergave van de ronde aarde op plat papier. Geographia bevatte ook nog een uiteenzetting over de rol die astronomische berekeningen en andere vormen van kennisvergaring speelden in de geografie.

In de middeleeuwen is het doel van kaarten niet een zo nauwkeurig mogelijk beeld geven van hoe de aarde eruitzag. Het uitleggen van hoe het goddelijke de geografie doordesemde was belangrijker. In de renaissance worden kaarten vooral gemaakt voor praktische doeleinden. Ze zijn een weerspiegeling van hoe de Europeanen steeds meer de wereld bereizen. Kaarten worden op een meer wetenschappelijke en op ervaring gebaseerde wijze vervaardigd. De drukkunst maakt een grotere verspreiding van kaarten mogelijk. De Vlamingen Abraham Ortelius en Mercator zijn twee van de eersten die van het beoefenen van de cartografie konden leven. Expedities en ontdekkingsreizen brengen de wereld uitgebreider in beeld, een evolutie die tot op de dag van vandaag verder gaat door het gebruik van satellieten. Dit geldt niet alleen voor het aardoppervlak: ook de zeebodem wordt langzaam maar zeker volledig en nauwkeurig in kaart gebracht.

De auteur heeft zijn geschiedenis ingedeeld in tien hoofdstukken. Telkens wordt zeer goed aangegeven wat de specifieke bijdrage is van ieder tijdperk in de ontwikkeling van de cartografie. Het boek bevat ook heel wat weetjes over hoe plaatsnamen tot stand zijn gekomen. Zo lezen we dat de Grieken de noordelijke gebieden Arctis noemden, naar het Griekse woord ‘arktos’ wat beer betekent. Ze meenden immers dat die gebieden onder de sterrenbeelden Grote en Kleine Beer lagen. De naam Amerika is dan weer gegeven door de Duitser Martin Waldseemüller. Het is een eerbetoon aan zijn tijdgenoot Amerigo Vespucci die als eerste beweerde dat de landen in het westen een zelfstandig continent vormden. Aangezien Europa en Azië naar vrouwen zijn genoemd, stelde Waldseemüller voor het continent naar een man te noemen. Eigenaardig is dat Waldseemüller later begon te twijfelen aan het bestaan van het nieuwe continent en het gebied op latere kaarten ‘Terra incognita’ noemde. Amerigo Vespucci stierf trouwens zonder ooit te weten dat er een heel continent naar hem vernoemd is.

Wereldtheater is rijk geïllustreerd met gekleurde kaarten en kaartfragmenten. Alleen al het doorbladeren van het boek en het bekijken van de illustraties zijn een plezier op zich en geven een mooi overzicht van de evolutie van kaarten. Bij iedere afbeelding wordt trouwens heel goed uitgelegd wat de kaart voorstelt en wie ze heeft getekend. De auteur heeft de Noorse nationaliteit en besteedt dan ook vrij veel aandacht over hoe cartografen het noorden, en Noorwegen in het bijzonder, door de eeuwen heen hebben weergegeven. Het werk wordt afgesloten met de uitleg van de noten, literatuurlijst, illustratieverantwoording en een personenregister.

Wie houdt van kaarten zal met dit boek ongetwijfeld zijn hart ophalen. Het feit dat de auteur in 2017 de Brageprisen, de belangrijkste prijs voor een Noors non-fictieboek won, bevestigt dat het hier gaat over een zeer toegankelijk en prachtig naslagwerk.

Kris Muylle

Comments are closed.