Oorlog en vrede

Het verdriet van Versailles 1919-2019 – Anton Kruft – Aspekt – 324 blz.

Het was te verwachten dit we in dit ‘jubileumjaar’ overspoeld zouden worden met boeken over de Vrede van Versailles (Parijse verdragen). Versailles wordt overal genoemd, en komt overal voorbij. Nu is dat trouwens goed uit te leggen, maar eigenlijk zijn de Parijse Verdragen, en met name de gevolgen, veel belangrijker. Het boek geeft een zorgvuldige analyse van de wereldwijde gevolgen van de afhandeling van de Eerste Wereldoorlog. Het is verfrissend om ook de gevolgen te zien in een ander gedeelte van de wereld, en niet alleen de opkomst van het Nationaal Socialisme in Duitsland in de jaren twintig en dertig.

Even in het kort, wat waren de Parijse verdragen eigenlijk? Het centrale doel van de verdragen was het maken van afspraken met verliezende deelnemers aan de oorlog hetgeen de facto neerkwam op de herinrichting van de naoorlogse Europese geopolitieke orde. Daartoe werden afzonderlijke verdragen met de verliezende partijen gesloten, beter gezegd: deze werden aan de verliezers opgelegd, zoals territoriale regelingen, financiële regelingen en collectieve veiligheidsregelingen.

De Frans-Duitse verhoudingen drukten een zware stempel op de onderhandelingen.
Frankrijk streefde naar een totale uitschakeling van Duitsland. Groot-Brittannië echter wees op de strategische en economische positie van dat land voor een toekomstige vrede in Europa.
De Amerikanen streefden naar een nieuwe wereldorde waarin zelfbeschikkingsrecht voor volkeren en de oprichting van de Volkenbond, een boven de natiestaten opererende, overkoepelende organisatie ter handhaving van de vrede, centraal stonden.

Alle gestrafte landen verloren aanzienlijke delen van hun grondgebied. Duitsland raakte al zijn koloniale bezittingen in Afrika en het Verre Oosten kwijt en het Rijnland werd permanent gedemilitariseerd. Bijna alle verliezende landen werden verplicht tot forse herstelbetalingen. De Duitse legermacht werd grotendeels ontwapend, fors gereduceerd en onder controle van de Volkenbond geplaatst.
Door minderhedenverdragen op te nemen in het internationale recht, verplichtte men regeringen de minderheden in hun landen het recht te geven op het staatsburgerschap, het behoud van de eigen taal en cultuur, vrijheid van godsdienst, gelijke behandeling voor de wet, enzovoorts. Algemeen leefde de verwachting dat de uitvoering van deze maatregelen ertoe zou bijdragen dat minderheden op den duur zouden assimileren.

Kruft betoogt in het boek dat deze van hogerhand opgelegde natievorming tot uitwassen heeft geleid die tot op de dag van vandaag doorwerken. In de landen met minderheden stond de politieke elite afwijzend ten opzichte van de rechten van die minderheden. Bovendien kon de naleving van de minderhedenverdragen niet worden gecontroleerd of gesanctioneerd. De verantwoordelijke organisatie, de Volkenbond, ontbrak het daartoe de machtsmiddelen en werd ook belemmerd in haar acties door het vaak ontbreken van de vereiste unanimiteit van stemmen.
Deze moeilijke uitgangspositie verslechterde verder, omdat Amerika uiteindelijk geen lid werd van de Volkenbond. Inmiddels heeft de VS hiervan geleerd, en wordt het land zo’n beetje gezien als de politiemacht van de democratische wereld.

Kruft legt de stelling neer dat de opkomst van IS een gevolg is van de Parijse verdragen, dat vind ik een gewaagde conclusie.
Wat Kruft ook met zoveel woorden aangeeft, is dat Hongarije, Turkije en, in mindere mate Duitsland, te hard werden gestraft. De als onrechtvaardig beschouwde strafmaatregelen deden gevoelens van revanche en in combinatie met de economische wereldcrisis, een fel en chauvinistisch nationalisme, ontstaan. Op zijn beurt droeg dat bij aan de ondermijning van de Europese politieke stabiliteit.
Qua nuancering wil ik stellen dat de problemen waarmee Europa na 1919 te maken kreeg, die uiteindelijk deels aanleiding vormden voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, lang niet allemaal voortkwamen uit de vredesbepalingen van Parijs.
De verdragen kenden ook succesvolle kanten, die Kruft deels belicht, en bovendien hadden tal van politici en beleidsfunctionarissen die uitvoering moesten geven aan de vredesbepalingen een aandeel in de mislukking, maar ook aan het succes daarvan, zeker in landen waar men geen liberaal democratische traditie kende. Daarnaast bemoeilijkten natuurlijk de erfenis van het nationalisme en de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog de uitvoering van een aantal vredesbepalingen.

Het mooie aan dit boek is, zoals eerder aangegeven, dat hier juist wordt ingezoomd op de kanten die vaak onderbelicht blijven. Dikwijls wordt alleen de Tweede Wereldoorlog als gevolg genoemd, en is de geschiedschrijving vrijwel altijd gecentreerd op de gevolgen in West-Europa. Dit boek doet dat ook, maar belicht uitgebreid de gevolgen in Oost-Europa, en het Midden-Oosten.
Onderhoudend geschreven, goed beargumenteerd en verhelderend. Sommige stellingen zijn gedurfd geformuleerd, maar het oordeel hierover laat ik aan de lezer.

Jan Keuken