Philip Roth is dood, maar zijn werk leeft voort
Portnoy’s klacht – Philip Roth – Vertaling Else Hoog – De bezige bij – 286 blz.
Philip Roth schreef dit Portnoy’s klacht in de jaren zestig, waarin Alexander Portnoy, zijn alter ego, terugkijkt op zijn vroege Joodse jeugd, zijn puberteit en zijn leven tot en met zijn drieëndertigste levensjaar en dat vooral in de relatie tot zijn ouders, die zich tot dan toe nog steeds intensief met hem bemoeien. Hij vertelt zijn verhaal – zijn klacht – aan de psychiater Spielvogel. Vooral de moeder is erg dominant en houdt er vreemde opvoedmethodes op na. Ze bedreigt haar jonge zoon met een mes als hij niet wil eten. Ook zet ze hem zonder pardon buiten de deur als hij weer eens stout is geweest. De openingszin luidt:
“Ze was zo diep ingebed in mijn bewustzijn dat ik tijdens mijn eerste schooljaar schijnbaar heb geloofd dat al mijn onderwijzeressen vermommingen van mijn moeder waren.”
Vader Portnoy is een verzekeringsagent die maar geen promotie maakt, omdat hij een jood is, en in de armere wijken van Newark zijn levensverzekeringspolissen moet zien te slijten. Dat doet hij heel goed, maar een hogere functie zit er dus niet in. Vader lijdt aan ernstige verstopping en slikt van alles om dat tegen te gaan, maar zonder veel succes. Hij gaat vaak ’s morgens om zes uur op de wc zitten om rustig te kunnen ontlasten, maar valt dan in slaap, zodat zoon Alexander hem moet wakker maken, waarna hij zich gehaast op weg begeeft naar zijn werk. Alexander Portnoy heeft ook nog een dikke, bleke zuster, Hannah, die een paar jaar ouder is. In zijn puberteit worden haar onderbroekjes en beha’s gewilde objecten voor zijn ontluikende geslachtsdrift, die meteen buitenproportionele vormen aanneemt.
“Ik wroet in de vuile was van deze week totdat ik een beha van mijn zusje tegenkom. Ik span het ene schouderbandje over de knop van de badkamerdeur en het andere over de knop van de linnenkast: een vogelverschrikker die nieuwe dromen moet oproepen. O ruk dan, Grote Knul, knijp hem tot roodgloeiende moes.’”
Ondanks het feit dat hij steeds het slimste jongetje van de klas is, de universiteit afrondt en een goede baan als ambtenaar verwerft, blijven zijn ouders hem scherp in de gaten houden. Met moeite kan Alexander aan hun verstikkende greep ontsnappen. Hij gaat relaties aan met niet-joodse (gojse) meisjes, maar aan elk meisje mankeert wel iets. De een is wel dol op seks, maar heel dom, een ander is slim en lief, maar heeft geen goed figuur en weer een ander is een prachtig meisje van goede komaf, maar die weigert hem te pijpen.
Als hij een keer in Israël is, weer om zijn ouders te ontvluchten, wordt hij impotent. “Dokter: in de staat Israël kon ik hem niet overeind krijgen! Is dat symboliek of niet, boebie? Ik zou weleens iemand willen zien bij wie het nog duidelijker aan de oppervlakte kwam! Kon geen erectie handhaven in Het Beloofde Land! Tenminste niet toen ik hem nodig had, niet toen ik wilde…”
Portnoy’s klacht wordt algemeen gezien als een van Roth’s beste boeken. Thema’s: de aparte positie van joden in Amerika, seks en relaties en de druk van zijn ouders. Minpuntje voor de hedendaagse lezer is, dat Roth veel namen noemt van politici, film-, radio- en televisiesterren uit de jaren veertig en vijftig die lezers van nu niet meer kennen. Je kunt ze allemaal gaan opzoeken of er maar gewoon overheen lezen. Het doet aan de strekking van het boek niet veel af. Portnoy’s klacht is een vooral grappig boek. Het is lang geleden dat ik zo vaak moest grinniken om bepaalde zinsneden. Het is over de top, schaamteloos en het heeft vaart. Geen moment verveel je tijdens de sessie van Alexander Portnoy bij dokter Spielvogel. De klacht gaat ook over Portnoy zelf. Zijn onvermogen om zich te binden aan een Joodse vrouw en een gezin te stichten, want om de rest van zijn leven met dezelfde vrouw te moeten slapen, terwijl er zoveel andere zijn, staat hem tegen. Hier valt Portnoy grotendeels samen met de schrijver, die kort na zijn huwelijk met de actrice Claire Bloom door haar werd betrapt met haar beste vriendin, terwijl ze het deden op de keukentafel. Trouw en monogamie waren aan Roth en zijn alter ego Portnoy niet besteed.
Het boek eindigt alsof alles een grote grap was.
“CLOU: Zo [zei de dokter]. Und nun kunnen wij wellicht aanvangen. Ja?”
