Tijl als verbindend element
Tijl – Daniel Kehlmann – Querido – 352 blz.
Tijl. Deze naam is een begrip, er zullen weinig mensen te vinden zijn die deze voornaam niet automatisch kunnen voorzien van de achternaam Uilenspiegel. Er is al heel wat over deze fictieve figuur geschreven, Daniel Kehlmann doet ook een duit in het zakje maar op een geheel eigen wijze. Het gaat deels over dit personage, maar vaker speelt hij slechts een bijrol of een rol op de achtergrond.
In afwijking van enkele voorgangers situeert Kehlmann het verhaal aan het begin van de 17e eeuw, een periode die werd beheerst door de Dertigjarige oorlog (1618 – 1648). Het is een wrede oorlog met zeer veel slachtoffers, plunderingen, verkrachtingen en volledige vernietiging van leefomgevingen. Deze oorlog staat vooral centraal, meer dan de naamgever van dit werk.
Het meest verrassende aan de eerste jaren van Tijl is dat hij in leven blijft. Het is eerder regel dan uitzondering dat kinderen jong sterven en uitgerekend dit scharminkel redt het wel. Zijn vader, Claus, is molenaar en heeft het niet altijd gemakkelijk. Oogsten mislukken, opbrengsten vallen tegen en vaak is het een helse taak voor moeder Agneta om iets eetbaars op tafel te kunnen zetten. Tijl krijgt al snel aardigheid in acrobatische toeren zoals wandelen op een dun koord en jongleren. Hij heeft aanleg en ontwikkelt fanatiek zijn vaardigheden. Dit is het enige deel van het boek waarin de aandacht voornamelijk bij Tijl ligt.
Tijl is verder vooral een bundeling van verhalen die een interessant tijdsbeeld geven en waarin hij zelf wel de rode draad, maar lang niet altijd prominent aanwezig is. Veel aandacht is er voor zijn vader, en vervolgens voor Frederik van Bohemen en diens vrouw Elizabeth.
Vader Claus is een denker. Hij leest boeken en stelt vragen waarop antwoorden niet mogelijk zijn, zoals hoe lang kun je een hoop een hoop blijven noemen als je er telkens wat van afhaalt. Het houdt hem constant bezig en hij valt de mensen in zijn omgeving ermee lastig. Al dat denkwerk bezorgt hem een reputatie en dat is tegen het zere been van religieuze fanatici. Het wordt hem fataal. Andere verhaallijnen gaan over Frederik, die slechts kortstondig de titel koning mocht dragen. Deze oliedomme edelman laat zich door iedereen bedotten, maar één ding is hem wel gelukt: het als nar aanstellen van Tijl. Per slot van rekening is een koning niets zonder nar. Zijn echtgenote is Elizabeth, dochter van de Britse vorst die niet hoeft te rekenen op steun van haar vader.
Het strijdverloop van de Dertigjarige oorlog is een onontwarbare kluwen. Kehlmann doet geen poging om daar enige lijn in aan te brengen; het zou vergeefse moeite zijn. Hij probeert wel de tijdgeest te vatten, met wisselend succes. Het deel waarin Claus de hoofdrol heeft is bijzonder goed en aangrijpend. De volslagen idiote manier waarop godsdienstfanatici onschuldige mensen via marteling dwongen zichzelf te “ontmaskeren” als heksen en ketters is van een ongekende waanzin. Daar staat tegenover dat de flinke aandacht voor de vrij kleurloze Frederik en Elizabeth te veel van het goede is. Door de regels heen krijg je wel een aardig beeld van de chaos en verwarring in die tijd, maar als personages zijn ze te weinig interessant.
Over de persoon Tijl kom je niet veel te weten. Hij is de clown, de nar, de jongleur die goeddeels verstopt blijft achter het masker van de acteur. Van zijn vrouwelijke trawant Nele krijg je evenmin weinig te zien. (De in de Vlaamse variant optredende Lamme Goedzak komt helemaal niet voor, deze is geen onderdeel van de Duitse variant).
Het beeld dat blijft hangen is dat van een aantal losse blokken waartussen het personage Tijl het verbindende element is of dat zou moeten zijn. Die verbinding is lang niet overal even sterk met als resultaat een te weinig samenhangend geheel.
Verder valt op te merken dat Kehlmann een nogal luchthartige toon aanslaat die in schril contrast staat met de vele gruwelen uit die periode. Dat kan heel goed uitpakken als het verhaal van zichzelf al voldoende emoties oproept. En dat is hier niet het geval en naar mijn mening keert in dit geval die stijl zich tegen zichzelf. Het schept een te grote afstand tot de vreselijke gebeurtenissen die daardoor niet echt tot leven komen.
In Tijl doet Kehlmann een niet in alle opzichten geslaagde poging om een beeld te geven van het leven in die periode. Dat daardoor de Dertigjarige oorlog een prominentere rol speelt dan de naamgever van dit boek is uiteraard de keuze van de auteur, maar die pakt naar mijn smaak niet erg goed uit; beiden komen onvoldoende uit de verf.
