Vaarwel Bernie Gunther

Metropolis – Philip Kerr – Vertaling: Jan Pott – Meulenhoff Boekerij – 351 blz.

Met heel veel weemoed nemen we afscheid van Bernie Gunther in de veertiende en laatste roman over deze politieman, privédetective en manusje van alles. Zijn geestelijke vader Philip Kerr is in maart 2018 overleden. De Engelse editie, met gelijke titel, werd postuum in april gepubliceerd. Het betekent ook dat we voor het laatst aan de hand van de auteur door Berlijn hebben gewandeld, de fascinerende metropool.

Het is 1928 in het Berlijn van de Weimar Republiek. Bernie Gunther is in pension bij Frau Weitendorf, samen met Robert Rankin, ‘schrijver’, de joodse Fischer, handelsreiziger, maar hoogst waarschijnlijk een crimineel en Rosa Braun, die saxofoon speelt in een dansorkest, maar ‘bijklust’ als prostituee.

We komen hen in de loop van het verhaal nog wel eens tegen. Bernie wordt bij zijn superieuren geroepen, Bernard Weiss en Ernst Gennat. Deze twee personen hebben werkelijk bestaan en worden door Kerr bij hun echte namen genoemd, zoals meer personen in dit boek. Weiss is een jood. Joden konden toen nog openbare functies bekleden. Gennat, een zeer omvangrijk persoon, is zijn beste rechercheur bij de Kripo. Bernie krijgt te horen dat hij vanaf nu de vrijgekomen positie in de Mordkommission gaat innemen. Zijn opdracht is de seriemoorden op vier prostituees, schedel ingeslagen met een hamer, op te lossen. Een bijzonderheid is dat de vrouwen allemaal gescalpeerd zijn en van de haardossen elk spoor ontbreekt.

Het eerste slachtoffer was een joods meisje dat ook in een fabriek werkte, Mathilde Luz. Met haar en Bernie heeft Kerr een weergaloze scène opgenomen: een denkbeeldige dialoog tussen hen beide, die zo werkelijk klinkt, dat het lijkt of Mathilde niet dood is.

Dan wordt ook de dochter van een Berlijnse crimineel vermoord. Nu is echt ‘Leiden in last’. Deze beruchte figuur zal niet rusten voor de dood van zijn dochter is opgelost en gewroken. Was er eerder niet zoveel aandacht voor de moorden; het waren maar prostituees, nu zal dat veranderen. Er waren al nazi’s in Berlijn die zich afvroegen waarom Gunther zoveel aandacht had voor een joods slachtoffer. Wat dat laatste betreft neemt de auteur een neutraal standpunt in, wat ook het geval is met zijn protagonist Bernie. Die laatste moet niet gezien worden als een slechte, maar ook niet als een goede Duitser, maar meer als een pragmaticus.

De ernst van de situatie neemt sterk toe: een nieuwe serie moorden! Nu zijn niet meer prostituees het slachtoffer, maar gehandicapte bedelaars, veteranen uit de Eerste Wereldoorlog, die zich op menig plekje in de Berlijnse straten ophouden. De slachtoffers zijn dus allemaal figuren uit de onderste laag van de samenleving. Is er iemand die zich zodanig ergert aan dit soort mensen, dat hij aan een opruiming ervan is begonnen? Of zou er sprake zijn van twee verschillende moordenaars? De nieuwe slachtoffers zijn immers met .25 kaliber kogels om het leven gebracht.

Niet alleen het plot is bijzonder maar de totale eigenzinnige sfeer waarin alles zich afspeelt. Berlijn als tweede protagonist naast Bernie Gunther bruist van de energie. We lezen niet alleen over vernieuwende culturele uitingen maar ook over experimenten op seksueel gebeid en politieke conflicten. Friz Lang heeft in 1927 de (science fiction) film “Metropolis” uitgebracht – niet voor niets verwijzend naar de titel van dit boek. Bernie bezoekt een voorstelling en gaat met zijn vrouw Thea von Harbou een soort flirt aan. Hij krijgt een tekening van zichzelf in een bar van George Grosz, destijds betrokken bij het Berlijnse dadaïsme. Als Bernie opmerkt dat hij er te jong op uitziet, zegt Grosz: “Zo zie ik jou, Herr Gunther, jong en naïef”. Onze protagonist woont zelfs een repetitie bij van de “Dreigroschenoper” van Kurt Weil. Een leuke scène is die in de nachtclub Sing Sing. Op het podium staat een kopie van de elektrische stoel uit de VS. Onze Bernie wordt uitgeloot om erop plaats te nemen.

Bernie gaat undercover als kreupele oorlogsveteraan en wordt geschilderd door Otto Dix, ook een dadaist, dit het lelijke van de maatschappij door zijn afbeeldingen aan de kaak wilde stellen. Hij vindt het maar niks, als een kunstenaar zoiets bezielt: “…dat het dan met Duitsland veel erger gesteld was dan ik me ooit had kunnen indenken”.

Dit raakt al aan de politiek-maatschappelijke denkbeelden van Gunther. Wat is hij voor een man? We lezen alles, ook zijn gevoelens in de eerste persoon. Hij gaat op de koffie bij Goebbels, knapt karweitjes op voor Heydrich, dan ben je toch een nazi! Daarmee worstelt hij. Waar kiest hij uiteindelijk voor? Het er levend afbrengen of hoogstaande principes? Daarbij moet rekening gehouden worden met de moordaanslag op zijn (joodse) baas Bernard Weiss. De auteur schetst een duidelijk doembeeld van de toekomst, terwijl er nu al een soort nationaalsocialistisch parallelbestuur in Berlijn aan het ontstaan is. Bernie vergelijkt Berlijn met een schip dat steeds verder afdrijft. Alleen wij weten, en hij niet, dat er nog veel meer ellende voor de stad op komst is.

Kerr heeft een subliem boek nagelaten. De spanning blijft er vanaf het begin goed inzitten, de dialogen zijn nergens gewrongen of gewild, maar sprankelend en realistisch, soms zelfs met een vleugje humor. Ondanks zijn tweeslachtigheid, behouden we sympathie voor Bernie, omdat hij zo meelevend is en voor Berlijn omdat het zo’n prachtige stad is. Ook de cultuur, waarvan er boeiende beschrijvingen over het expressionisme voorkomen, is indrukwekkend. Het kan niet anders dan dat de auteur veel tijd heeft besteed aan research.

Wie voorgaande delen nog niet heeft gelezen, raad ik dat ook ten stelligste aan. Ze zijn prima los van elkaar te lezen. En wie de laatste bladzijde van dit boek heeft omgeslagen en weet dat er geen vervolg meer komt, zal dat diep betreuren.

Kees de Kievid