Orangisten en religie

Voor de Heer en voor Oranje – Theo Basoski – Verloren – 207 blz.

De zeventiende eeuw, de Gouden Eeuw, was een periode waarin de Republiek tot de top van de wereldmachten behoorde. Het kon dus niet uitblijven dat elders met grote jaloezie naar ons werd gekeken. Daar bleef het niet bij. Al in 1670 sloten Engeland en Frankrijk het Verdrag van Dover met het doel een einde aan de glorie van de Republiek te maken. Nadat de bisdommen Keulen en Munster erbij waren gehaald, verklaarden zij in april 1672 de oorlog aan de Republiek. De Franse legers veroverden Gelderland, Overijssel en Utrecht en zouden verder zijn opgerukt als niet op tijd de ‘Hollandse waterlinie’ was ingezet. Basoski schetst in het begin van zijn boek deze historische context.

Het ‘rampjaar 1672’ is al vele malen onderwerp van studies en publicaties geweest. We zullen onderzoeken wat dit boek toevoegt aan onze kennis van het rampjaar tot 1674, de periode waarin Oomius zijn ‘bazuinen’ (pamfletten) publiceerde.

Simon Oomius (Ooms) is geboren in Heenvliet. Zijn geboortejaar verschilt in diverse bronnen: 1628 of 1630). Hij studeerde Oosterse talen, filosofie en theologie in Leiden en Utrecht en werd predikant in Purmerland in 1654. In 1674 werd hij legerpredikant. In 1674 werd hij predikant in het reformatorische bolwerk Kampen, waar hij stierf in 1706. Kennelijk had hij het niet zo druk met de ‘zieltjes’ in zijn parochie, want hij publiceerde er flink op los. Naast de vijf bazuinen die het studieobject van dit boek vormen, schrijft hij een boek over zelfmoord en was een van de eerste die een publicatie aan de Islam spendeerde. Eveneens in 1672 verscheen zijn dissertatie over godsdienstonderwijs. Zijn vijf bazuinen zijn: “Oorloghs-bazuine, I, … om onder de Baniere van onzen seer gewenschten stadhouder Willem III kloeckmoediglick te vechten, 1672; dl. II, opgedragen aan Tromp, 1673; Troost-bazuyne, geblaesen ter aenmoedinge van alle bekommerde ingesetenen; 1673; Triumpbazuyne, geblaesen by gelegentheyt van de … Overwinningen … onder het … Beleydt van … WIllem de III, 1674 en Vrede-bazuyne, geblasen, soo bij gelegentheyt der aengenaeme vrede, 1674.” Basoski bezorgt een korte inhoud in het begin van het boek, dat de handelseditie is van zijn gelijknamige dissertatie, waarop hij dit jaar promoveerde.

Basoski geeft een duidelijke beschrijving van de ideeën van Oomius. Die zijn meerledig, vandaar ook de grotere omvang dan de meeste pamfletten in die tijd. Als zijn hoofddoel moeten we zien, dat hij de lezers wil aanmoedigen zich bij de Orangisten aan te sluiten, vertegenwoordigd door de nieuwe stadhouder Willem III, gevolgd door een verdediging van zijn handelen. Het is eigenlijk een ‘plan de campagne’ met vooral religieuze middelen voor Willem III in deze moeilijke tijd.

Tegelijkertijd is de strijd voor Oomius een religieus conflict: de Fransen willen het katholieke geloof terugbrengen waar het in hun ogen hoort. In het voorwoord van zijn Oorlogh-bazuyne schrijft hij: “…voor de reghtveerdige saeke, voor Landt en Religie”.

Als een rasechte zeventiende-eeuwer kijkt hij naar het verleden. Nog niet zo lang geleden vond de Tachtigjarige Oorlog plaats, waar op religieus gebied een en ander zijn plek heeft gekregen. De drie Oranje-stadhouders Willem I, Maurits en Fredrik Hendrik ziet hij als wakers over het volk dat in de gereformeerde religie een eenheid vormt. Zij deden dat in het landsbelang en Oomius ziet dat ook als belang voor de gereformeerde religie. Een samengaan van het algemeen en het godsdienstig belang dus. Logisch dat Oomius ook Orangist is.

Hij kijkt vaak om naar het verleden en ziet verbindingen tussen historische gebeurtenissen en religie. Zo ziet hij in de dood van Willem de Zwijger en het vroegtijdig overlijden van Willem II de hand van God, die hiermee oproept tot bekering: “we moesten leren om niet op eigen plannen te vertrouwen, maar ons afhankelijk te weten van God.”. Ook hier redeneert Oomius vanuit zijn gedachtegang, als hij moord op de gebroeders De Witt min of meer vergoelijkt.

Niet alleen over het heden heeft Oomius een visie, ook voor de toekomst heeft hij wensen. Het belangrijkste wens is dat hij de Gereformeerde Kerk wil verheffen tot staatskerk. “Als we maar goed gereformeerd zijn zal God ons zegenen…” Ook in vredestijd ziet hij een belangrijke rol voor Willem III. Hij moet zorgen voor vrede, vrijheid en het in stand houden van de Gereformeerde Kerk. Dat alles volgens de wetten die God heeft voorgeschreven.

Oomius haalt de Bijbel te pas en te onpas erbij, voornamelijk het Oude Testament. In behaalde overwinningen ziet hij de hand van God. Wel moet het leger zich gedragen naar christelijke normen en waarden! Terecht merkt Basoski op dat Oomius teksten niet consequent gebruikt, maar ze interpreteert zoals ze in zijn straatje te pas komen. De auteur, zelf ook predikant, laat daarbij duidelijk een kritische toon horen en niet alleen hier.

Basoski heeft zich met het oog op zijn promotie de volgende centrale vraag gesteld: “Welke met name theologische verklaringen zijn er voor Oomius’ politieke standpunten en hoe zijn deze standpunten te duiden?” Daarvoor heeft hij die grondig geanalyseerd. Wat de politiek betreft concentreert hij zich op het regeringsbeleid en de organisatie van het staatkundig leven. Bij het tweede concentreert hij zich op “de functie van de stadhouder en de rol van het Oranjehuis in de Republiek”. Een duidelijke conclusie besluit deze studie.

De auteur vraagt zich af of de publicaties van Oomius origineel zijn. Hij was immers geen prominent figuur. Tevens is de vraag hoe populair in eigen tijd zijn geschriften waren. Had hij contact met Willem III. Het zijn (nog) niet opgeloste zaken. Wel lijkt hij in onze tijd wat meer in de aandacht te staan. Frank van der Pol schreef een heel boek over hem: De vliegende bij op zoek naar honing een typering van Oomius zelf. Al zijn gedrukte geschriften zijn te vinden in de Post-Reformation Digital Library. Ook zijn veel werken ‘on demand’ verkrijgbaar.

In een bijlage somt Basoski nog veel andere ‘bazuinen’ op. Een goede bron voor toekomstige promovendi en andere onderzoekers, in navolging van deze interessante studie.

Kees de Kievid

Comments are closed.