Na 1945 was de oorlog in Rhoon nog lang niet voorbij

De vergelding, een dorp in tijden van oorlog – Jan Brokken – Atlas – 372 blz.

Bijna zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog ziet Jan Brokken toch nog kans om iets unieks naar boven te halen uit die tijd. Het gaat om de impact die de oorlogsjaren hadden op een ogenschijnlijk gewoon dorpje als Rhoon. Vooral de echo van dramatische gebeurtenissen van 10 en 11 oktober 1944 dreunt nog lang na. Brokken, zelf van een aantal jaar na de oorlog, heeft lange tijd geen idee gehad wat er allemaal speelde in zijn geboortedorp. Ja, hij wist dat er als vergelding voor de dood van soldaat Ernst Lange – hij werd getroffen door een loshangende hoogspanningskabel – zeven mannen waren geëxecuteerd. Hun vrouwen en kinderen werden hun huizen uitgedreven en de huizen werden in brand gestoken.

Maar er was veel meer aan de hand. De titel ‘De vergelding’ slaat dan ook niet alleen op dit gruwelijke voorval, maar ook op de manier waarop de bevolking na de oorlog reageerde op de ‘moffenhoeren’, dorpsvrouwen die om uiteenlopende redenen relaties aanknoopten met Duitse soldaten, NSB’ers, maar ook de vermeende veroorzakers van het drama op 11 oktober 1944.
Een belangrijke rol speelt Dirkje Veth- De Ruyter. Ze was getrouwd met Arend-Jan Veth. Keurige gereformeerde mensen, zo op het eerste gezicht. Alleen maakte Arend-Jan Dirkje wel zwanger waardoor ze voor de oorlog halsoverkop moesten trouwen. Over de christelijk-gereformeerden van de eilanden – Arend-Jan kwam uit Barendrecht – werd verteld dat ze vurig in gebed en vurig in bed waren.

In de meidagen van 1940 was Arend-Jan een gewone soldaat in het Nederlandse leger. Hij vluchtte na de capitulatie naar Engeland, Dirkje achterlatend met drie kinderen. Geld had ze niet, en een uitkering kreeg ze niet. Alleen vrouwen van beroepsofficieren kregen een uitkering. Ze probeerde bij rijke boeren een baantje te krijgen, maar toen dat mislukte ging ze in 1944 werken in ‘Het Kasteel’ waar Luftwaffe-officieren gelegerd waren. Ze deed er de was en allerlei schoonmaakwerkzaamheden. Zo zorgde ze ervoor dat er voedsel was voor haar zieke, geestelijk gehandicapte zoontje en haar twee dochtertjes.

Ze had geen andere keus, omdat ze verder geen hulp kreeg, zelfs niet van haar eigen ouders. Wat in haar nadeel spreekt, is dat ze in haar huis feestjes gaf waar vrouwen uit Rhoon en Duitse soldaten samenkwamen. Zelf was ze ook niet vies van ‘vleselijke gemeenschap’ met diverse Duitsers. Na de oorlog moest ze zich voor de rechter verantwoorden en die had geen begrip voor nuances.

Brokken gaat natuurlijk uitgebreid in op ‘de aanslag’ op Ernst Friedrich Lange. Hij pluisde uit hoe oud de jongen destijds was, waar hij geboren en begraven is en vertelt over de avond van het noodlottige ongeluk. Nooit is honderd procent vast komen te staan of het nu een aanslag of een ongeluk was. Wel deden in het dorp allerlei geruchten de ronde. Brokken komt na uitgebreid onderzoek tot de conclusie dat er drie mogelijke verdachten zijn. Voor de Duitsers stond het vast dat het een aanslag was, vandaar de vergelding.

Op die bewuste avond was Ernst Lange in gezelschap van zijn Nederlandse vriendin Sandrien de Regt, haar zus Dien en de Duitsers Walter Loos en Heinz Willems. Zij waren op bezoek geweest bij Dirkje Veth-De Ruyter en waren op weg naar huis, toen Lange in het pikkedonker werd geraakt door de losgeraakte hoogspanningskabel. Hij kwam onder stroom te staan en overleefde dit uiteindelijk niet.

Van alle personen die deel uitmaakten van het drama; soldaat Lange, zijn vriendin, zijn kameraden, de geëxecuteerde mannen van ’t Sluisje en natuurlijk van de Duitsers die verantwoordelijk waren voor de executie wordt door Brokken precies mogelijk portret geschetst. Brokken schuwt daarbij niet om achter de deuren van bedsteden en zelfs in de hoofden van de betrokken personen te kijken.
Soms gaat hij naar mijn smaak iets te gedetailleerd in op het gedrag en de levenswijze van bepaalde personen. Waarom moeten we weten dat Oberleutnant Karl Schmitz, de man die de executie gelastte, drie huishoudsters versleet omdat ze niet goed konden koken en pas de vierde Maria Antonia de With goed genoeg vond om zijn gerechten klaar te maken?

De waarheid zal nooit meer boven water komen en de dader ligt op het kerkhof. De gebeurtenissen vonden al lang geleden plaats, de meeste getuigen leven niet meer of zijn hoogbejaard en de verslagen die Brokken vond in de politiedossiers van na de oorlog laten zien dat er veel tegenstrijdige verklaringen zijn afgegeven. De rechercheurs van toen hebben nogal wat bewijzen laten liggen. Ze hebben getuigen niet geconfronteerd met de verklaringen van anderen. Het lijkt wel of ze er uiteindelijk genoeg van hadden en de zaak maar zo lieten. Waarschijnlijk werden ze overspoeld door heel veel aanklachten over oorlogsmisdaden van Duitsers, NSB’ers en andere verraders.

Brokken komt door gedegen onderzoek veel verder dan de rechercheurs van toen. Het schrijven van dit boek was een gigantische klus die Brokken niet alleen kon klaren. In de verantwoording achterin het boek bedankt hij o.a. zijn vriend Bert G.Euser die van 2005 tot 2012 185 ooggetuigen, direct betrokkenen, kinderen of familieleden van betrokkenen en van de slachtoffers interviewde en die talloze historische documenten doorspitte.

De vergelding is een indrukwekkend verslag van een gebeurtenis die Rhoon lange tijd in zijn greep hield en nog houdt. Natuurlijk gaat het om een verhaal uit één specifiek dorp. Maar Brokken schrijft het zo precies op, met de vele portretten van de bewoners met hun verschillende geloven, achtergronden, sociale milieus en dilemma’s, dat het een universeel verhaal wordt.

Pieter Feller