Is verzoening na honderd jaar mogelijk?

De van oorsprong Turkse Sinan Can is onderzoeksjournalist bij de VARA. Hij werkte onder andere aan de spraakmakende Zembla-uitzendingen ‘De heilige Ayaan’ en ‘Gijzeling in Almelo’, waar hij de VVOJ Loep-prijs voor ontving. Voor de alom geprezen VARA-documentaireserie Uitgezet kreeg hij de Clara Meijer-Wichmann Penning.
Ara Halici is van Armeense komaf. Hij is acteur en bekend van de grote musicals Cabaret, Piaf, HONK! en Merrily We Roll Along. Hij won in 2004 en 2006 een John Kraaijkamp Musical Award en voor dezelfde prijs is hij in 2007 en 2009 genomineerd geweest.
Samen maakten ze de documentaireserie en het boek Bloedbroeders, een zoektocht naar hun beider familiegeschiedenissen in verband met de Turkse/Armeense kwestie.

Wat was de voornaamste reden om in aansluiting op de documentaireserie ook een boek uit te brengen? Was dit jullie eigen idee of van de VARA?

De uitgeverij vond ons, alsof het voorbestemd was. Wij werden al tijdens onze redactieperiode door diverse uitgeverijen benaderd. Met drie daarvan zijn we in gesprek gegaan en uiteindelijk hebben wij bij Unieboek getekend. Het was een droom die uitkwam. De documentaire was al extreem bijzonder en toen kwam er ineens nog een boek bij.

In hoeverre is het boek een aanvulling op de serie?

Ara: Het is meer dan een aanvulling. De lezers krijgen meer inzicht in onze innerlijke belevingswereld en onze familiegeschiedenissen. Ons geluk, onze pijn en ons verdriet. Er zijn ontelbaar veel uren film geschoten en vele mooie verhalen zijn op de montagetafel gesneuveld. De mooiste verhalen wilde ik toch graag vertellen en dat kon nu door het boek.In de snelheid van televisie gaan soms ook dingen verloren en die hebben wij herwonnen door het boek.

Sinan: Het boek en de serie is een geheel. Liefst eerst naar de serie kijken en daarna het boek lezen. Je krijgt een nog diepere kijk in de ziel. In het boek staan ook verhalen die in de serie niet aan bod komen.

Leverde het schrijven van het boek jullie nog andere of diepere inzichten op?

Ara: Ik hield tijdens de reis een soort van dagboek bij. Ten tijde van het schrijfproces beleefde ik het avontuur opnieuw en dit keer kon ik met enige afstand naar mezelf, Sinan en het project kijken. Pas toen vielen bepaalde dingen op hun plek. Ik begreep mezelf ineens veel beter dan voorheen. De reis naar de ziel, zoals ik het vanaf het begin van het project omschreef, heeft mij een completer mens gemaakt.

Sinan: Absoluut, we hebben zelf nog research gedaan naar allerlei informatie. Los van de serie nog. Er is veel research gedaan naar het verhaal van de Ware Bloedbroeders, maar niet alles daarvan is in de serie opgenomen.

Is het project Bloedbroeders van invloed geweest op de verhouding met jullie familie?

Ara: De verhouding met mijn familie (het gezin waar ik uit kom) is altijd al goed geweest. Wij hebben een sterke band. Mijn vader was in het begin erg tegen dit project, maar ik denk dat hij wel trots is. Hoe het in het buitenland met familie is, moet ik binnenkort maar eens navragen.

Sinan: Er zijn familieleden die niet heel blij zijn met de serie. Maar onze ouders steunen ons. En daar gaat het om.

Heeft er al een ontmoeting tussen jullie beider ouders plaatsgevonden? Zo ja, hebben ze vrede met elkaar kunnen sluiten, of is dat een precair onderwerp?

Dat is geen precair onderwerp, maar onze ouders hebben elkaar niet echt ontmoet. Dit in verband met drukke schema’s en de afstand tussen Nijmegen en Amsterdam. Maar we gokken erop dat dit er deze zomer wel van gaat komen, dan organiseren we een barbecue (dat kunnen we goed!) met de families Can, Halici en Solak.

Werkten jullie al tijdens de opnamen van Bloedbroeders aan het boek, of zijn jullie pas na de opnamen echt gaan schrijven?

Ara: Ik heb tijdens de reis een dagboek bijgehouden waar ik over het algemeen dagelijks in schreef. Naarmate de reis vorderde en de vermoeidheid toenam, werden de bladzijdes ook steeds minder talrijk. Gelukkig waren er tijdens het schrijfproces de opnames om terug te kijken. En alle mooie en bijzondere herinneringen. Het grootste gedeelte van schrijven gebeurde echter achteraf.

Sinan: Tijdens de opnames hebben we vooral aantekeningen gemaakt, Ara is toen al begonnen met schrijven. Ik ben na de opnames gaan schrijven.

Voor dit project moesten jullie je goed inlezen. Hadden jullie momenten dat je die boeken aan de kant wilden gooien en er even niets meer mee te maken wilden hebben?

Ara: Momenten gehad? Ontelbaar veel. Maar het lukte mij niet om afstand te nemen. Ik werd erin meegezogen. Ik was er dag en nacht mee bezig en heb menig nacht slecht geslapen door alle info en beelden tijdens mijn research. Voorbeeld: ineens zag ik het gezicht van mijn neefje in een gruwelijke foto uit 1915 en toen knapte ik. Emotioneel werd het toen even teveel.
Het was behoorlijk heftig. Ik ben er enorm dankbaar voor maar ook opgelucht dat ik door die fase heen geworsteld ben. Dat ik nu kan zeggen dat het achter mij ligt.

Sinan: die momenten heb ik vaak gehad. En de verschillende inzichten in boeken zorgde ook voor een hele worsteling bij mij. Bij alles wat we lazen hadden we te maken met de vragen: wie is de bron, is de bron betrouwbaar, is het waar?

Een vraag voor Ara: je speelde een van de hoofdrollen in de musical Cabaret, waarin de dreiging van WO-2 en genocide op de achtergrond meespeelt. Heb jij tijdens het spelen van die rol een link gelegd met de genocide van je eigen volk, of hield je je daar toen nog niet zo mee bezig?

Heel eerlijk, nee ik was er toen niet mee bezig. Ik had mij helemaal niet verdiept in mijn verleden en geschiedenis. Er heeft altijd wel iets heel licht geknaagd aan mijn wezen om het verleden uit te zoeken, maar mijn prioriteiten lagen op werkgebied. Die onwetendheid heeft mij wel geholpen ten tijde van de documentaire. Ik kon er onbevangen in duiken.

Jullie krijgen niet alleen positieve maar ook negatieve reacties van Turken en Armeniërs. Hoe gaan jullie daarmee om?

Ara: De negatieve reacties aan mijn adres vallen wel mee. Toevallig kreeg ik laatst een Facebookbericht van een Turkse jongen. Die arme gozer ventileerde zijn onvrede, en noemde mij elke nare ziekte die je maar bedenken kan. Ik raakte met hem in gesprek omdat ik wilde weten waarom? Wij hebben een uur gechat. Ik ben rustig, kalm en vriendelijk gebleven en haalde continue de angel uit het gesprek. Maar zijn haat zat zo diep dat het niet uitmaakte wat ik zei. Mij werd van alles in de schoenen geschoven: dat ik Turken haat en moslims en ga zo maar door. Opmerkingen die ik allemaal aan de kant schoof omdat het niet waar is. Complete kolder. Of liever gezegd: bullshit. Na een uur heb ik hem bedankt en ben ik gaan slapen.
Ik focus mij liever op alle positieve berichten in plaats van de negatieve. Ik geloof dat het licht het altijd winnen zal van het duister.

Sinan: Ik lees alles, maar reageer niet op alles. De afgelopen zes weken heb ik elke dag tientallen haatmails gekregen. Jammer dat mensen op die manier reageren. Maar er zijn gelukkig ook heel veel positieve reacties, daar houden we aan vast.

Een vraag voor Sinan: in het boek vertel je dat er eerst een journalist van Armeense oorsprong was gevraagd voor dit project, maar dat hij afhaakte. Heb je nog contact met hem en zo ja, wat vond hij van de serie?

Ik heb hem al een tijdje niet gesproken. Ik hoop hem binnenkort te zien en te spreken en dan zal ik aan hem vragen wat hij ervan vindt.

Is dit verhaal voor jullie zelf nu afgerond, of blijven er dingen te onderzoeken?

Ara: Afgerond zal het nooit zijn. Vanaf nu zal er altijd een interesse zijn. Ik ben geen historicus of wetenschapper, maar ik zal erover blijven lezen, erover praten en ik hoop er dit jaar of volgend jaar een muziektheater voorstelling van te maken.

Sinan: Het verhaal is nooit afgerond, maar we moeten ook weer door met nieuwe projecten in ons leven.

Een vraag voor Ara: naar aanleiding van dit project en de research die je ernaar moest doen, heb je in 2013 de voorstelling Stuck gemaakt, die over deze kwestie gaat. Denk je dat het nog eens opgevoerd gaat worden?

In die voorstelling, die ik samen met Hester Schröfer heb gemaakt, zat een blok die specifiek ging over de genocide. Ik was er erg trots op. Maar dat was toen. Nu is het tijd voor nieuwe dingen, dus het zal niet terugkomen.

Hebben zich al buitenlandse uitgevers gemeld? En zo niet, heeft uitgeverij Het Spectrum plannen om het boek zelf in het Engels uit te geven, zodat het in ieder geval de wereld over kan?

Diverse mensen bieden aan om het te vertalen naar het Turks/Armeens en Engels, maar hoe dat zal verlopen is nog niet duidelijk. Gelukkig komt er een dvd box met ook Engelse ondertiteling. Dat is al een hele overwinning.
Verder zijn er ook gesprekken met verschillende uitgevers in het buitenland. We hopen dat Het Spectrum het boek in het Engels wil uitgeven.

Willen jullie nog iets kwijt wat niet in deze vragen aan de orde is gekomen?

De hoop dat mensen af durven te stappen van hetgeen hen als kind is geleerd, hoe moeilijk dat ook is, en dat men bepaalde dingen niet te persoonlijk moet aantrekken. Dat de angel uit discussies gaat en mensen met elkaar met elkaar in dialoog proberen te blijven.
Er is een taboe doorbroken en mensen aan beider zijden durven hier nu over te praten.
Er is een stap gezet!

Lees hier de recensie van Bloedbroeders.

Vragen: Tiny Fisscher