Levensfasen, Freud en jodenhaat

De Weense sigarenboer – Robert Seethaler – Vertaling: Liesbeth van Nes – De Bezige Bij – 255 blz.

De 17-jarige Franz Huchel ontwikkelt zich van adolescentie tot volwassenheid, dus kunnen we dit boek (als we dat zouden willen) indelen in de categorie Coming-of-Age roman (Bildungsroman). Maar dit boek is veel meer dan dat, zoals later zal blijken.

Alois Preiniger is een bemiddelde ondernemer uit NuĂźdorf am Attersee. Hij zorgt voor Frau Huchel en haar zoon Franz. Op een nazomeravond in 1937 gaat hij in het meer zwemmen en overlijdt na getroffen te zijn door de bliksem. Frau Huchel ziet zich genoodzaakt Franz onder te brengen bij een vroegere vlam, Otto Trsniek die, als oorlogsgewonde, een tabakswinkel heeft in Wenen. Hij mist een been en loopt met behulp van krukken.

Otto wil serieus werk maken van de ontwikkeling van Franz. Hij leert hem in eerste instantie intensief de krant te lezen om van de ontwikkelingen in Oostenrijk goed bij te kunnen houden. Een van de vaste klanten van Otto blijkt de neuroloog en grondlegger van de psychoanalyse Sigmund Freud te zijn. Franz is onder de indruk al verward het hem dat Freud een jood is. Freud voelt zich tot Franz aangetrokken door zijn jeugdige spontaniteit en onbevangenheid. Twee voorvallen zijn van grote invloed op Franz’ gesteldheid. Otto’s winkel wordt besmeurd omdat hij een jodenvriend zou zijn en Freud heeft Franz aangeraden verkering te zoeken, dat lukt tijdens een romantisch samenzijn in het Weense Prater, maar zij verdwijnt!

De eerste dag in het nieuwe jaar vindt hij haar terug en beleven ze een wilde nacht. Agneza, zoals ze heet, verdwijnt opnieuw! Datzelfde gebeurt een paar weken later. Intussen is Franz aan de weet gekomen dat Agneza optreedt als stripteasedanseres bij de revue van Heinzi de komiek. Franz is kapot van jaloezie en heeft er ’s nachts hevige dromen over. Freud raadt hem aan ze op te schrijven. Verder kan hij hem niet helpen. Freud vertelt Franz dat hij zich erge zorgen maakt over de politieke toestand. Op 11 maart 1938 vindt de Anschluss (annexatie) van Oostenrijk door Duitsland plaats. Direct daarop wordt de tabakswinkel van Otto opnieuw aangevallen en hijzelf zwaar mishandeld. ’s Avonds wordt hij gearresteerd, zogenaamd omdat hij pornografische lectuur verkoopt.

Franz schrijft zijn moeder dat Otto ziek is en hij hem in de tabakswinkel vervangt, waar nu bijna uitsluitend de “Heil Hitler”-groet klinkt. Uit het antwoord van zijn moeder blijkt dat ook thuis nu de nazi’s de baas zijn. Zijn liefdesverdriet, de leugen aan zijn moeder en de arrestatie van Otto, vreten aan zijn gemoed. Hij blijft proberen meer te weten te komen over de toestand van Otto, maar tevergeefs; hij wordt op het laatst zelf mishandeld. In mei krijgt Franz een pakket toegestuurd door de Sicherheitspolizei met de mededeling dat Otto dood is en met de persoonlijke spullen van hem. Omdat hij niemand iets van zijn angstige dromen kan vertellen, schrijft hij ze op een klein stukje papier en hangt dat in de etalage. Hij gaat nog eenmaal proberen Agneza te overreden met hem te vluchten, maar zij heeft nu een relatie met een SS-officier en Heinzi is gearresteerd. Tot overmaat van ramp blijkt dat Freud zich zo onveilig voelt – hij wordt voortdurend geschaduwd – dat hij heeft besloten naar het buitenland te vluchten. Dan gebeurt er iets bijzonders: de hakenkruisvlaggen bij hotel Metropol worden vervangen door een éénbenige broek! De volgende morgen hangt hij zijn laatste droompapiertje in de etalage. Dan wordt hij door de Gestapo gearresteerd.

Nu volgen de laatste drie bladzijden, die zich afspelen in 1945. Korte tijd voor het bombardement door de geallieerden van maart 1945, komt Agneza voorbij de tabakswinkel, waar nog het laatste droompapiertje van Franz hangt.
“7 juni 1938
Het meer heeft ook al betere tijden gekend, de
geraniums glanzen in de nacht, maar het is immer een vuur,
en gedanst wordt er toch altijd, het licht ver…..”

De inhoud hierboven heb ik zo feitelijk mogelijk gehouden, maar als je het boek leest, druipt de emotie van bijna elke zin af. Zeker in de gesprekken van Franz met Freud heeft de auteur weten te bewerkstelligen dat Franz als de onbezorgde, onbevangen jongen overkomt, terwijl Freud hem probeert te doen inzien hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. Seethaler laat ook een kant van Freud zien die ik nog niet zo goed kende, namelijk in zijn vooruitziende blik over de toekomst onder de nazi’s en een karakterisering van hun aard. “Dat was de pestvogel, mompelde Freud. Men zegt dat hij alleen maar opduikt vlak voor het uitbreken van epidemieën, oorlogen en andere rampen.” “De huidige wereldgebeurtenis is niets anders dan een tumor, een zweer, een etterende, stinkende pestbuil, die spoedig zal openbarsten en zijn walgelijke inhoud over de hele westerse beschaving zal uitstorten.”
Hoewel het onderwerp van zeer ernstig gehalte is, weet Seethaler door zijn manier van vertellen er toch iets luchtigs in naar voren laten komen. Humor is zeker ook aanwezig en hij maakt van treffende beeldspraak gebruik: “…het inzicht is de vroedvrouw van het herstel…”Het is bijzonder knap dat Seethaler dit weet samen te brengen met de nachtmerrie die zich over Wenen voltrekt. Het boek staat vol dubbele betekenissen, ook wat de personen betreft. De luchthartige onbevangen Franz die worstelt met zijn dromen. De psychoanalyticus Freud, die toch niet in staat is Franz te helpen en uiteindelijk zelf moet vluchten. En dan Agneza, de losbol, maar wel de enige die de ellende overleeft, want wat er met Franz is gebeurd na zijn arrestatie vertelt Seethaler niet.

Het is de eerste keer dat ik een op deze manier geschreven boek over zo’n tumultueuze periode heb gelezen. Het is mij prima bevallen en ik raad daarom aan dit boek niet aan je neus voorbij te laten gaan!

Kees de Kievid

Boek bestellen!

Andere recensies

Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China – Veerle De Vos – Pelckmans – 341 blz. Ferdinand Verbiest (1623 – 1688) behoort zonder twijfel tot een van de meest onderschatte Vlamingen of Belgen. Gedreven door een niet te temmen bekeringsdrang en werkijver slaagde deze...
Lees verder Categorie: Biografie & Autobiografie, Geschiedenis, Non-fictie
| Reageer!
Net als ik – Muzoon Almellehan – Vertaling: Merel Leene – Kluitman – 240 blz. Dit is echt weer zo’n young adult boek waarvan ik hoop dat heel veel jeugd vanaf een jaar of 13 het gaat lezen maar zeker ook hun ouders. Ik...
Lees verder Categorie: Young Adult
| Reageer!
De pianostemmer – Daniel Mason – Vertaling: Lilian Schreuder – Hollands Diep – 397 blz. Het is eind negentiende eeuw. In Birma werkt een arts voor het Britse leger, Anthony Carroll, die er bijzondere methoden op na houdt om de vrede te bewaren. Zo...
Lees verder Categorie: Roman
| Reageer!