Overleven in Harlem

 Harlem Shuffle – Colson Whitehead – Vertaling: Harm Damsma – Atlas Contact – 395 blz.

Natuurlijk heeft Whitehead deze titel niet zomaar gekozen. Het is ook de titel van een R & B nummer van Bob & Earl uit 1963, een vrolijk dansnummer dat in 1986 gecoverd werd door The Rolling Stones.

De beginregels luiden:

“You move to the left
Yeah, and you go for youself
You move tot he right
Yeah, if it takes all night”

Dit zijn ook de bewegingen die de hoofdpersoon Raymond Carney, verkoper van tweedehands meubels in Harlem, moet maken om te overleven in wat toen nog een zwart getto was. We hebben het over eind vijftiger en begin zestiger jaren. Blanken vermeden de levensgevaarlijke wijk, want als je er geen zaken te doen had, kon je er beter wegblijven.

Carney’s zaakje loopt maar matig en hij moet er van alles aan doen om het hoofd boven water te houden. Gelukkig brengt zijn neef Freddie af en toe wat spullen die ‘van een vrachtwagen zijn gevallen.’ Zoals radiotoestellen die er ondanks de val nog mooi en onbeschadigd uitzien. Carney steekt eerst zijn kop in het zand. Hij wil niet weten dat hij met criminele activiteiten bezig is, als hij de spullen naar een opkoper brengt. Dat verandert als zijn neef samen met een aantal andere gangsters een hotel berooft, ze kraken de kluisjes van de gasten, en brengen de buit tijdelijk onder in het kantoor van Carney. Vanaf dat moment is Carney tegen wil en dank echt het criminele circuit ingezogen, vooral omdat er een halssnoer bij de buit zit dat een andere gangster aan zijn liefje had gegeven. Die zint op wraak en de daders moeten voor hun leven vrezen.

Whitehead heeft, net als bij zijn vorige boeken De ondergrondse spoorweg en De jongens van Nickel flink wat onderzoek moeten doen. De plattegrond van New York zag er destijds heel anders uit dan nu, het boek eindigt met de aankondiging van de bouw van de WTC gebouwen in 1963. Merken van radio’s, tv-toestellen en vooral van veel meubels passeren de revue. In een nawoord zegt de vertaler dat Whitehead zich heeft bediend van het jargon van die tijd om het boek zo authentiek mogelijk te maken en dat is goed gelukt.

Tegen de achtergrond van rassenrellen, die toen ook al in gang werden gezet door het doodschieten van zwarte mannen door witte politieagenten, beschrijft Whitehead het leven van kleine en middelgrote criminelen. Als je een eigen zaakje had, dan kreeg je tegen betaling bescherming van zowel een gangster die baas was over het gebied, als ook van de wijkagent die elke maand zijn envelopje kwam ophalen.

Het gaat Ray Carney voor de wind – hij koopt gedurende het verhaal telkens een groter appartement in een betere buurt – maar natuurlijk zijn er ook tegenslagen. Als hij 500 dollar betaalt aan een rijke bankier om te worden toegelaten tot een chique club, komt de man zijn belofte niet na. Weg vijfhonderd dollar, maar dat laat Carney niet over zijn kant gaan. Het is een apart lijntje in het boek waarbij het hem lukt om de bankier zo voor schut te zetten dat die de stad moet uitvluchten.

Whitehead besteedt veel aandacht aan het gezin van Carney. Hij is getrouwd met Elizabeth die niets weet van de criminele nevenactiviteiten van haar man. Elizabeth werkt voor Black Star Travel, een organisatie die reisgidsen samenstelt en ook reizen organiseert naar plaatsen waar zwarten zich veilig kunnen bewegen, want er waren veel plekken in de VS waar je de kans liep om gelyncht te worden. Natuurlijk besteedt Whitehead veel aandacht aan racisme dat in die tijd nog virulenter was dan tegenwoordig, hoewel er maar weinig vooruitgang geboekt lijkt te zijn, zoals te zien is aan de Black Lives Matter beweging.

Whitehead plukt met zijn boeken stukken uit de geschiedenis van de zwarten en schrijft daar indringende romans over. Harlem shuffle gaat over misdaad, maar is geen misdaadroman. Het is een sociaal realistische roman, die bijvoorbeeld ook laat zien dat de rellen destijds werden aangejaagd door een kleine groep militanten, terwijl de anderen, zoals Carney er van alles aan deden om het hoofd boven water te houden en in zijn geval de winkel heel te houden. Ondanks de behoorlijk zware thema’s weet de schrijver een luchtige toon aan te slaan waarin de humor niet ontbreekt. Whitehead heeft een ingenieuze roman geschreven. Hij heeft weer een steen toegevoegd aan zijn bouwwerk van de Amerikaanse geschiedenis.

Pieter Feller