Een stadje, twee doden en de opkomst van het nazisme
Het misverstand – Peter Hein – De Boekerij – 224 blz.
Peter Hein (1939) schrijft historische non-fictie. Begin 2017 verscheen Het misverstand, een tragische familiegeschiedenis tegen de achtergrond van het opkomende nazisme. Het is zijn derde boek in relatief korte tijd. In 2013 publiceerde hij De onderduikers waarin de onderduikgeschiedenis van zijn ouders beschreven wordt. Het is een verhaal van zwerven van adres naar adres, van honger en kou en wanhoop en angst. Van verraad en wegkijken. En van ontsnappen. Zij overleefden de oorlog. Peter moest op vierjarige leeftijd gescheiden van zijn ouders onderduiken.
De herinneringen aan die jaren en de tijd erna zijn neergelegd in Het zesde jaar (2014). Het boek heet zo omdat het jaar na de oorlog voor hem geen bevrijding was. Hij herkende zijn ouders niet zodat het leek alsof of hij in een nieuw onderduikgezin terechtgekomen was. Het is evenals De onderduikers een aangrijpend verhaal. Negen jaar eerder publiceerde Hein een boek met dezelfde titel waarin de feitelijke geschiedenis verweven was met fictie. Dit was een keuze waar hij later op terugkwam, want: ‘De werkelijkheid heeft geen fictie nodig.’
En nu is er Het misverstand. Hierin staan de jaren voor de oorlog centraal. De schrijver bezoekt in het kader van stamboekonderzoek het Duitse havenstadje Weener in Oost-Friesland waar zijn familie vandaan komt. Het is een idyllisch stadje dat hij kent uit de verhalen van zijn moeder: ‘Weener was een stadje van de zee.. de haven lag altijd vol met zeilschepen. geuren van teer, vers hout en hars…’
De moeder, die we uit Het zesde jaar kennen als zo getraumatiseerd en uitgeput dat ze zich niet verzette tegen de onderduikmoeder die de kleine Peter voor zich opeiste, blijkt een verhalenverteller te zijn. In tegenstelling tot de vader die als vele overlevenden zweeg, vertelt zij volop over wat er gebeurd is. Ze is een rijke bron voor de schrijver. Een verhaal dat hem bijzonder intrigeert staat centraal in Het misverstand: het verhaal van de moord op de verkeerde. In september 1933 werd oudoom Wolf vermoord door de tragische figuur Pinto, een buitenbeentje in de familie. Nu was deze Pinto jarenlang in conflict met achterneef Albert zodat iedereen ervan overtuigd was dat Pinto zich vergist had en de verkeerde doodgeschoten had.
Wanneer de schrijver zijn moeder en andere familieleden hoort vertellen, merkt hij dat er iets niet klopt in dit verhaal. Hij gaat op onderzoek uit en ontrafelt stap voor stap de ware toedracht van de gebeurtenissen.
Het misverstand is niet alleen een spannend verslag van een zoektocht naar de werkelijke geschiedenis, het is ook een verhaal over verhalen vertellen: ‘Het was op klaarlichte dag… Het was op sjabbes.. Het was niet op klaarlichte dag. Het was niet op de sabbat. En het was niet de moord op de verkeerde. Zo gaat dat in familiekronieken. De verhalenverteller kleurt en verkleurt: Albert en Wolf waren goed en Pinto was slecht.
Hoe tragisch de verwikkelingen in de familie ook waren, Hein vertelt er met lichtheid en humor over. Hij schrijft helder en sober en mooi. Je hoort de stem van zijn moeder, ruikt de zee, ziet het herfstlicht in het havenstadje. Bijna voel je weemoed. Maar het is geen zachte weemoed over de dingen die voorbijgaan.’
‘Een klein stadje waar nooit wat gebeurde, zegt een van de informanten. Nooit wat gebeurde? Het Joodse leven is uitgestorven in Weener en in Oost-Friesland. Wie niet kon vluchten is vermoord. 1933 is het jaar dat Hitler aan de macht kwam. Op de achtergrond is de dreigende vernietiging onophoudelijk voelbaar. Boven alles is Het misverstand een beschrijving van de tijd van het opkomend nazisme. Het begon met het niet noemen van Joden in het lokale nieuws en ging van kwaad tot erger. Niet meer kopen bij Joden, niet meer verkopen aan Joden. Het vieren van sabbat in de achterkamer achter gesloten gordijnen terwijl op straat de laarzen dreunen en huiveringwekkende liederen gezongen worden. Heins moeder wordt op het marktplein ingesloten door een hysterische mensenmassa, er worden messen verbrand waarbij geroepen wordt: ‘Zoals deze messen branden .. zo zullen alle Joden branden.’
Het is bekend, dit zijn geen verhalen uit de koker van een verhalenverteller, dit is de werkelijkheid. De bittere waarheid is dat het leeuwendeel van de medeburgers achter de nazi’s stonden. Het is verbijsterend hoe breed gedragen de haat tegen de Joden was. Natuurlijk waren er ook die niet uit overtuiging maar uit angst meededen, want het was levensgevaarlijk de anti-Joodse verordeningen niet te gehoorzamen. Op zijn minst werd je ontslagen en uit je huis gezet. Desondanks waren er enkelen die weigerden het contact te verbreken. De moeder over een vriendin: Ik moest Minnie daarna sjméééken om me niet te groeten. Sindsdien gaven we, als we elkaar op straat tegenkwamen, bij wijze van groet een teken met onze ogen of met één vinger.
Er is veel geschreven over de oorlog, maar concrete persoonlijke getuigenissen werpen telkens weer een nieuw licht. Hein schrijft om het gat dat door de oorlog geslagen is te dichten, om een schakel tussen hen die verdwenen zijn en de nakomelingen te vormen. Hij probeert gebroken draden aan elkaar te knopen. ‘Het is nippertjeswerk,’ zegt hij. Immers, er leven nog maar weinig mensen die het uit de eerste hand kunnen vertellen. Natuurlijk is het niet alleen voor kinderen en kleinkinderen geschreven. Voor iedereen is het essentieel dat vastgelegd wordt wat er gebeurd is. Opdat het niet vergeten wordt. Non- fictie. Een belangrijk boek.
Yolande Belghazi-Timman
